Een leven als mushamuka

Over niet-betuttelend engagement in een veranderend Midden-Afrika

Kris Berwouts mag zich na meer dan dertig jaar activiteiten in Midden-Afrika met recht en rede een expert noemen. In zijn nieuwe boek, 'Mijn leven als mushamuka', neemt hij ons mee op een reis doorheen de geschiedenis van Congo, Rwanda en Burundi.

De titel van mijn boek komt eigenlijk van een titel die ik heb gekregen bij de Bashi in Oost-Congo", vertelt Berwouts. "Een mushamuka is daar een wijze, oude man die meezetelt in een familieraad en mee beslist over het dagelijkse leven, conflicten en grote levensvragen. Een goede vriend had mij nodig om zijn familie te helpen bij de onderhandelingen omtrent een bruidsschat. Ik vond dat een fantastisch moment en het toonde wat ik na al die jaren had bereikt. Er was blijkbaar genoeg emotionele verbondenheid ontstaan om bij dat soort zaken te worden betrokken en dat is eigenlijk waar het boek over gaat."

Persona non grata

Hoe komt iemand ertoe om meer dan dertig jaar van zijn leven in Midden-Afrika te spenderen? "In het begin van de jaren 80 was ik omgeven door een progressieve vriendengroep. We waren veel bezig met wereldwinkels en 11.11.11-comités, maar ik wou met die solidariteit nog een stap verder gaan. Ik ben toen Afrikaanse talen gaan studeren, iets wat mijn omgeving een totaal onrealistische keuze vond, maar ik heb het mij nooit beklaagd. Ik heb daarna 25 jaar bij ngo's gewerkt waar ik ben opgeklommen van straatverkoper naar directeur van een Europees ngo-netwerk."

Bij de Zongowatervallen

"Ondertussen was ik redelijk goed geworden in het inschatten en beoordelen van politiek complexe situaties in Midden-Afrika, iets waar ik dan mijn corebusiness van heb gemaakt door als analist en opiniemaker te gaan werken. Ik heb veel gewerkt rond democratisering, veiligheid en corruptie. In tijden van politieke onzekerheid vinden machtshebbers dat niet plezant. In Midden-Afrika worden kritische stemmen en vrije meningsuiting vaak onderdrukt, daardoor ben ik in 2017 voor de eerste keer uit Congo gewezen. In 2018 ben ik teruggekomen en heb ik vier dagen gevangengezeten. Ik ben dan tot persona non grata verklaard en sindsdien ben ik niet meer teruggeweest."

Een boom met diepe wortels en lange takken

In gesprek met Etienne Tshisekedi

Berwouts bracht een paar jaar geleden reeds een boek uit over het conflict in Congo. Het werd door academische en diplomatieke prominentia lovend onthaald, maar hij vond dat er nog wat werk op de plank was blijven liggen. "Ik heb niet kunnen vertellen over landen als Rwanda en Burundi. Tevens was door het technische en neutrale karakter iets verloren gegaan. Met dit boek wil ik meer aandacht besteden aan anekdotes, emoties en persoonlijke meningen. In die zin is dit boek een recente geschiedenis van drie landen op basis van terreinervaring en intermenselijk contact."

In zijn boek analyseert Berwouts het hobbelige parcours dat Midden-Afrika sinds de jaren 90 heeft afgelegd. "Na de val van de Muur viel de structuur van de internationale politiek weg en ontplofte de regio. Gefaalde democratiseringspogingen hebben geleid tot een complex en transnationaal conflict. Alles wat sindsdien is gebeurd, was een poging om uit die situatie te geraken, maar dat is niet geweldig gelukt. Rwanda is onder Kagame in een dictatuur verzand, Congo blijft bijzonder wisselvallig en het beloftevolle Burundi is er ook niet in geslaagd om het verleden achter zich te laten."

Mensen ondergaan de problemen niet gewoon, maar zoeken manieren om zich te organiseren en te verzetten

Berwouts zegt dat we moeten opletten om de complexe problemen in Congo te herleiden tot één narratief. "Ten eerste is er de non-existentie van enige politieke legitimiteit. Die is verdwenen door de moord op Lumumba in 1961 en de kleptocratie onder Mobutu. Ten tweede heb je de uitzaaiingen van het Rwandese conflict naar Congo. De genocide vond plaats in 1994, maar tot op vandaag bestaan er gewapende milities die ook actief zijn in Congo. Die dynamieken zijn een eigen leven gaan leiden en dat valt moeilijk te ontmantelen. Ten derde is Congo heel rijk aan zowat elke grondstof die sinds de negentiende eeuw van strategisch belang is geweest: ivoor, rubber, uranium en vandaag ook water. Heersers als Leopold II, Mobutu en Kabila hebben die grondstoffen steeds ontgonnen voor privégewin en ten koste van het volksbelang.

Afrika in de westerse media

In gesprek met gedetineerden van de gevangenis van Butembo

De situatie in Midden-Afrika wordt in onze media vaak zonder enige nuance aan de dag gelegd, terwijl de problemen ongekend complex en grootschalig zijn. Volgens Berwouts is die onwetendheid problematisch voor hoe wij over Afrika denken. "Er is sowieso al heel weinig aandacht voor Afrika, en als het continent in de media komt, is het vaak alleen kommer en kwel. Er zijn ook landen waar een positief verhaal is geschreven, zoals Ethiopië, waar het nu wel opnieuw is aan het fout lopen, Senegal, Botswana en een paar anderen. Het is belangrijk om de positieve dynamieken te zien. Mensen ondergaan de problemen niet gewoon, maar zoeken manier om zich te organiseren en te verzetten."

"Zo heb ik in 2013 in Congo La Lucha leren kennen, een aanstekelijke jongerenbeweging die zich van het hele politieke apparaat distantieert. Ze rekenen zich niet tot de oppositie, maar willen de bevolking helpen om zaken in vraag te beginnen stellen. Hun puur activisme geeft een heel vernieuwende dynamiek."

Een huis zonder fundamenten

Berwouts bij de top van het Congolese leger en EUSEC

Sinds 2019 heeft Congo met Félix Tshisekedi een nieuwe president. Kan dat iets veranderen aan de koers die Congo momenteel vaart? "Tshisekedi probeert tot de politieke kaart wel te hertekenen en Kabila verliest sowieso wat van zijn aura nu hij geen staatshoofd meer is. Maar Tshisekedi mag dan wel uitgeroepen zijn tot president, het kamp-Kabila houdt achter de schermen de touwtjes stevig in handen. Zijn mannetjes zijn nog steeds aan zet in het parlement en de provincies en Kabila houdt nog steeds de controle over het leger en de parallelle economische structuren. Aan de grondoorzaken van de conflicten wordt zo goed als niets gedaan; het klimaat blijft gewelddadig en corrupt. We zien wel wat het volk ervan maakt bij de volgende verkiezingen."

De Congolese democratische architectuur is een huis met een zwaar dak met muren zonder fundamenten

De oorzaken van het conflict zijn complex en de oplossingen zijn dat ook. "Het is belangrijk om een soort van aansprakelijkheid te creëren", zegt Berwouts. "Het moet vanzelfsprekend worden dat structuren, regeringen en machtshebbers niet door God benoemd zijn en verantwoording moeten afleggen. Dat besef moet eerst doordringen op lokaal niveau. Daarom is het belangrijk om lokale verkiezingen te houden. Die zijn nu al drie verkiezingscycli niet doorgegaan wegens te duur of door conflictsituaties. Met een president, een parlement en provincieraden is de Congolese democratische architectuur een huis met een zwaar dak met muren zonder fundamenten."

De (de)koloniale hangijzers

In het zog van de Black Lives Matter-beweging is de schreeuw om dekolonialisering luider dan ooit tevoren. In België gaat het dan heel snel over onze koloniale schuld tegenover Congo. "België heeft een land gekoloniseerd dat eigenlijk zijn petje te boven ging", erkent Berwouts. "België worstelt nu met een proces van mentale dekolonisatie, waarbij men ten eerste volledig moet gaan beseffen met hoeveel geweld, vernedering en onderdrukking de kolonisering is samengegaan. Ten tweede dat België vandaag een welvarende staat is ten gevolge van die relatie. Ten derde heeft de kolonisering Congo uit zijn eigen historische dynamiek gehaald en tot een falende staat gemaakt. Ten vierde zullen we pas klaar zijn voor een superdiverse toekomst, als we in het reine komen met het verleden."

Het zal ons gelukkig nooit lukken om Afrika naar eigen beeld en gelijkenis te herscheppen

Berwouts is tijdens zijn jaren in Afrika steeds op zoek gegaan naar een evenwicht tussen zijn oprecht engagement en zijn positie als buitenstaander. Op het einde van het boek brengt hij een hommage aan de 'oude witte mannen' die hem op die zoektocht geïnspireerd hebben, een knipoog naar het hedendaagse discours. "Toen ik in 1987 afstudeerde was ik op zoek naar hoe ik mij op een emancipatorische manier kon engageren. Het was toen niet evident om rolmodellen te vinden, maar de mannen die ik aanhaal waren daar in het verleden wel in geslaagd. Ze hadden respect voor wat de Afrikanen zelf dachten en ik heb dat altijd zeer belangrijk gevonden. Het zal ons gelukkig nooit lukken om Afrika naar eigen beeld en gelijkenis te herscheppen. Het is dus belangrijk om dat betuttelend vingertje te leren controleren en de relatie met Afrika intens te houden. Dat lukt alleen maar door als westerling bescheiden te zijn en als gelijke in dialoog te treden."

Nog geen stemmen

Reactie toevoegen