#Metoo-kunst: wat doen we ermee?

Op 25 januari 2019 ging de documentaire 'Leaving Neverland' in première. Hierin werd aan het licht gebracht hoe Michael Jackson zich tijdens zijn carrière jarenlang aan kinderen heeft vergrepen. Ogenblikkelijk brak er consternatie los die in het verlengde ligt van het vraagstuk waarmee het huidige cultuur- en medialandschap worstelt sinds het begin van de #MeToo-beweging. Verdienen Michael Jackson en al die andere kunstenaars die beticht worden van grensoverschrijdend gedrag nog aandacht?

Wegwerpkunst?

Als maatschappij zijn we heel sterk op zoek naar een antwoord op deze uiterst complexe vraag, wat kunnen we afleiden uit de verschillende manieren waarop radiozenders momenteel met de situatie omgaan en de argumenten die ze daartoe aandragen. Wereldwijd beslisten zenders om de muziek van Michael Jackson niet meer uit te zenden, uit respect voor de slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag en al wie aanstoot nam aan de gebeurtenissen. De Noorse zender NRK besloot Michael Jackson na het verschijnen van de documentaire twee weken niet te draaien om dan daags nadien op die beslissing terug te komen. De VRT beloofde voorzichtiger om te springen met de muziek van de artiest. Indien er toch muziek van hem gedraaid zou worden, zouden ze deze voorzien van duiding en wijzen op het debat dat momenteel rond zijn figuur heerst. Volgens Sofie Van Bauwel, professor media- en genderstudies aan de UGent, is dit de correcte handelswijze, al heeft ze ook begrip voor radiopresentatoren die voor zichzelf beslissen om the King of Pop aan de kant te laten staan: “Duiding geven is absoluut de juiste aanpak. Censuur is nooit wenselijk, maar een omroep moet vrij kunnen zijn om een bepaald standpunt in te nemen en desnoods maatregelen, zoals een boycot, te treffen. Ook radiomakers hebben het recht om, indien zij zich moreel belemmerd voelen, een bepaalde artiest de rug toe te keren, aangezien ook hun programma een vorm van kunst en zelfexpressie is. Net als de curatoren in musea bepalen ze enkel wat je te zien of te horen krijgt, ze geven geen antwoord op de vraag of we die kunst al dan niet moeten verwerpen.” Die vraag wordt aan de consument overgelaten en is dus allesbehalve makkelijk te beantwoorden.

Censuur is nooit wenselijk, maar een omroep moet vrij kunnen zijn om een bepaald standpunt in te nemen en desnoods maatregelen, zoals een boycot, te treffen.

De afstand tussen kunst en artiest

Nu, als men besluit niet te censureren, schilderijen te laten hangen en geen films van Netflix te verwijderen rijst de vraag: hoe kijken we dan naar het werk in kwestie? Is het ethisch verantwoord het nog goed te vinden, is het belangrijk om de creatie van de artiest te scheiden? Is dat überhaupt mogelijk?

Kunst ontleent haar betekenis voor een groot deel aan haar ontstaanscontext en maatschappelijke relevantie die het in zich draagt. Puur intentioneel bekeken is het dus onmogelijk om kunst en kunstenaar te scheiden, aangezien kunst een product is van de verbeelding en visie van de kunstenaar. Een onlosmakelijk verband tussen beide hoeft echter niet te betekenen dat de kunstenaar vereenzelvigd dient te worden met de kunst die hij of zij produceert. "Er zijn heel wat artiesten die naar verluidt verschrikkelijke personen waren," zegt Van Bauwel, "wat niet meteen betekent dat je daarom hun kunst moet veroordelen. Het werk van Pablo Picasso getuigde soms ook van niet al te veel vriendelijkheid tegenover de vrouwen in zijn omgeving en daarnaast kon hij in het dagelijks leven ook vrij agressief uit de hoek komen. In de context van vandaag kijken we op een andere manier naar die zaken, maar ik denk dat je een onderscheid moet maken tussen de meesterwerken van Picasso en de persoon zelf."

Het lijkt voor de hand te liggen dat de mate waarin een werk voortvloeit uit de dubieuze moraal van de artiest een belangrijke factor kan zijn in het al dan niet kritisch bekijken van die kunst. Regisseur Woody Allen heeft zijn voorkeur voor jonge meisjes niet heel succesvol onder stoelen of banken kunnen steken en ook doorheen zijn oeuvre is het wispelturig behandelen van jonge vrouwen een rode draad. Ook bij de kunst van Jan Fabre, die veelal gebruik maakt van naaktheid, is deze link aanwezig. Bij anderen kan de verbinding tussen hun werk en het grensoverschrijdend gedrag waarvan die beschuldigd wordt minder sterk te zijn. De mate van interferentie tussen maker en werk is evenwel niet altijd even duidelijk en tastbare lijnen zijn moeilijk te trekken, zo stelt Van Bauwel: “Het is heel moeilijk om de beweegredenen en de bewuste en onbewuste gedachten die hebben aangezet tot het maken van een cultuurproduct te bepalen. We kunnen dan ook niet met zekerheid zeggen of een cultuurproduct als een direct gevolg kan gezien worden van de moraliteit van de kunstenaar. Daar komt nog eens bij dat de fantasie van een individu nog altijd vrij staat en dat we dat zeker moeten vrijwaren, wat niet betekent dat we daar geen ethisch oordeel over kunnen hebben. Iemand die toegeeft dat hij fantaseert over het misbruiken van mensen, laten we dat als maatschappij toe?"

Iemand die toegeeft dat hij fantaseert over het misbruiken van mensen, laten we dat als maatschappij toe?

De moraliteit van de menselijke expressie

Hoe dan ook, in de huidige samenleving is het onmogelijk iets ‘niet meer te weten’. Zodra je een blik werpt op een schilderij of een lied hoort van een kunstenaar of zanger die in opspraak is gekomen, is het onvermijdelijk dat je onbewust terugdenkt aan het debat omtrent die persoon. Zo beïnvloedt het immorele gedrag van de kunstenaar het kunstwerk, omdat we gewoonweg niet in staat zijn het los te koppelen van elkaar. Kunst is een emotionele beleving: het gaat om wat we voelen wanneer we het waarnemen, op dat eigenste moment en het is moeilijk om ons abstract waardeoordeel over de kunst daarvan te scheiden.

Menselijke expressie draagt dus zo goed als altijd een zekere vorm van moraliteit met zich mee en het is aan de consument om die op een hoogst individuele manier te interpreteren en te beoordelen. Elk geval is verschillend en elk persoonlijk gevoel is anders, waardoor het van niet te onderschatten belang is dat men zelf reflecteert en voor zichzelf uitmaakt welke auteur men op zijn leeslijst of welke artiest op zijn Spotify-playlist zet. "Als er personen zijn die bepaalde kunst niet meer willen zien, dan is dat zeker begrijpelijk en dan moeten die mensen dat vooral gaan doen," stelt Van Bauwel, "maar er zijn ook mensen die dat veel makkelijker kunnen loskoppelen, wat ook geen probleem is. We zijn daar als maatschappij heel erg zoekende in en we moeten dat vooral blijven doen." Van Bauwel zelf pleit voor een gulden middenweg: "Bij sommige mensen is het alles of niets, maar je kan ook perfect de kunst blijven waarderen, terwijl je de moraal van de maker ervan verwerpelijk vindt. Daarbij is nog een verschil tussen iemand die gerechtelijk veroordeeld is voor grensoverschrijdend gedrag en iemand die in de media met de vinger wordt gewezen door enkele collega's."

#Metoo als historisch anker

Verdorven kunstenaars zijn van alle tijden, Caravaggio had een moord op zijn geweten, Pablo Neruda een verkrachting en ook Picasso was niet altijd de vriendelijkheid zelve tegenover de vrouwen in zijn buurt. Vandaag zijn deze figuren, of toch hun kunst, amper gecontesteerd. Men zou dan kunnen denken dat, als we er maar genoeg tijd laten overheen gaan, we binnenkort opnieuw zonder nadenken cultuurproducten van kunstenaars als Michael Jackson gaan consumeren. Het lijkt immers logisch dat een grotere tijdsafstand leidt tot historische onnauwkeurigheid en verminderd kritisch denken. Volgens Van Bauwel is echter niet het onthouden van de feiten belangrijk, maar wel het erkennen van wat de beweging die in het zog van #MeToo volgde heeft teweeggebracht en hoe deze fundamenteel verschillend van aard is. “Wat nu gebeurt, is iets anders dan de normale verontwaardiging in het verleden tegenover het gedrag van een aantal kunstenaars. Dit is een belangrijk keerpunt omdat het zo massaal is. Het gaat om gedrag dat in een gehele samenleving in vraag wordt gesteld. Het is nog veel te vroeg om het te stellen, maar ik denk dat dit een ankerpunt is in het maatschappelijk nadenken over relaties en verhoudingen tussen man en vrouw. Er groeit een ethisch kader waarbinnen men kan sensibiliseren, excessen kan bestrijden en regels kan opleggen, zelfs aan personen met macht. Dit nieuwe kader zal men dan ook effectief in de praktijk gaan omzetten. Zo ontstonden er heel wat meldpunten in diverse sectoren en richtte toenmalig Vlaams minister van Cultuur en Media Sven Gatz de ombusfunctie voor grensoverschrijdend gedrag op.”

Neen, er is in dit artikel niet bewust aan namedropping gedaan. De vele voorbeelden die zijn aangehaald waren absoluut noodzakelijk om de vele nuances die in dit verhaal bestaan te verduidelijken. De discussie is eindeloos, maar daarom niet nutteloos, integendeel. "We moeten puzzelen om een manier te vinden waarop we ermee omgaan, juist omdat het zo'n persoonlijke kwestie is en het om individuele, morele, esthetische en sociale grenzen gaat. We moeten daarover blijven debatteren en daarnaar blijven zoeken. We zeggen best niet: 'Hier hebben we een kader en alles past daarin', want dat helpt niemand. Als samenleving die groeit en verandert moeten we daarover blijven nadenken."