"Literatuur en kunst kunnen mensen raken op een manier die de pure feiten op zich kennelijk niet vermogen." Prof. Stef Craps doet literair onderzoek naar de verbeelding rond klimaatverandering, want misschien ligt daar wel onze redding, of op ten minste troost.
Wat heeft ervoor gezorgd dat u onderzoek wou doen rond klimaatverandering en fictie?
"Mijn interesse voor de literaire respons op de klimaatverandering begon een vijftal jaar geleden. Dat kwam enerzijds doordat er massaal veel klimaatfictie begon te verschijnen, ook van de hand van bekende literaire auteurs en dat vroeger eerder een marginaal fenomeen was. Behalve dat je er dus nog moeilijk naast kon kijken, was ik anderzijds ook nieuwsgierig naar de manier waarop schrijvers omgaan met de esthetische, ethische en existentiële uitdagingen die een opwarmende planeet met zich meebrengt."
"Mijn werk gaat al lang over hoe literatuur het 'onuitsprekelijke' of 'onrepresenteerbare' tracht weer te geven. Meestal ging het dan over traumatische gebeurtenissen of ervaringen, zoals oorlog, genocide, terrorisme, kolonialisme of slavernij. De klimaatopwarming is echter evenmin een cadeau voor schrijvers, want door de schaalgrootte en complexiteit ervan is hun gebruikelijke arsenaal aan verhaalvormen ontoereikend om ze recht aan te doen. Vandaar dat ik mij ben beginnen te verdiepen in de literaire verbeelding van de klimaatverandering. Er is dus wel een zekere continuïteit tussen mijn eerdere onderzoek over traumaliteratuur en mijn huidige onderzoek over klimaatfictie."
Ze daagt de menselijke verbeelding uit, stelt de idee van wat het betekent mens te zijn fundamenteel ter discussie
Op welke manier kan fictie omgaan met klimaatverandering waar wetenschap dat niet kan?
"De klimaatverandering wordt gewoonlijk beschouwd als een strikt wetenschappelijk, economisch of technologisch probleem. Ze roept echter ook diepgaande vragen op met betrekking tot betekenis, waarden en rechtvaardigheid aangezien ze gevestigde zienswijzen en manieren van in-de-wereld-zijn op losse schroeven zet. Ze daagt de menselijke verbeelding uit, stelt de idee van wat het betekent mens te zijn fundamenteel ter discussie en dwingt ons ertoe onze relatie tot de wereld en tot elkaar te heroverwegen. Het lijkt mij dan ook belangrijk dat humane wetenschappers zich over het klimaatvraagstuk buigen, onder andere door inzicht te proberen te verwerven in hoe de klimaatverandering cultureel wordt gemedieerd en geïnterpreteerd, bijvoorbeeld in fictie."
"Ik verwijs graag naar de eminente klimaatwetenschapper Mike Hulme. Hij roept op tot overbrugging van de kloof tussen de harde en de zachte wetenschappen, want een meer inclusieve en omvattende benadering van de studie van de klimaatverandering, niet alleen als een fysieke realiteit maar ook als een socio-cultureel gegeven zou volgens hem veel vruchtbaarder en effectiever zijn.
"Dat we er met wetenschappelijke feitenkennis alleen niet zullen komen, is intussen wel duidelijk. De IPCC-rapporten van de laatste drie decennia hebben bitter weinig zoden aan de dijk gezet om een effectieve klimaatactie te bewerkstelligen. Kennis over de ernst van de klimaatcrisis op zich leidt blijkbaar niet tot betekenisvolle actie tegen de opwarming van de aarde. Literatuur en kunst kunnen mensen raken op een manier die de pure feiten op zich kennelijk niet vermogen. Zij lijken een uniek potentieel te hebben dat kan worden aangesproken, zodat mensen zich echt zouden beginnen te bekommeren om het klimaat. Literatuur kan iets eerder abstracts als klimaatverandering tastbaar en concreet maken door lezers uit te nodigen om zich in te leven in de ervaring van mensen uit andere tijden, culturen, landen en situaties en door hen te confronteren met de impact van menselijke activiteiten op de niet-menselijke wereld. Zo kan klimaatfictie invloed uitoefenen op bestaande denkkaders en attitudes met betrekking tot de klimaatkwestie. Dat is althans de hoop die veel schrijvers én onderzoekers van dit soort literatuur koesteren."
Literatuur en kunst kunnen mensen raken op een manier die de pure feiten op zich kennelijk niet vermogen
Geldt klimaatfictie voor u als een vorm van ecologisch activisme? Waarom wel of niet?
"Ik huiver zelf van een louter instrumentalistische visie die literatuur reduceert tot eco-propaganda. Tegelijk kan je niet om de vaststelling heen dat veel literatuur over de ontregeling van het klimaat en het milieu voortkomt uit een diepe bezorgdheid over de klimaat- en ecologische crisis waar we op afstevenen, voor zover we ons er nu al niet in bevinden. Het verlangen dat eraan ten grondslag ligt, is vaak om die penibele situatie ten goede te helpen keren middels een artistieke interventie. De populariteit van klimaatfictie is wellicht ook deels toe te schrijven aan de aanname of althans de hoop dat dat effectief mogelijk is. Artikels in de media die aan het fenomeen zijn gewijd, werpen niet zelden de vraag op of literatuur het klimaat kan redden. Ze doen dat meestal half lacherig, maar toch: dat idee leeft echt wel. Het is niet toevallig dat milieubewegingen als 350.org, Greenpeace en Extinction Rebellion tegenwoordig hun toevlucht zoeken tot literatuur en kunst, vaak uit de frustratie dat conventionele campagnes die hameren op de naakte feiten weinig uithalen. Er is ook wel enig empirisch bewijs voor de stelling dat klimaatfictie mensen een ecologisch bewustzijn kan bijbrengen en hen kan aanzetten tot gedragsverandering, al zou er gerust wat meer receptie-onderzoek mogen gebeuren."
"Overigens zou je ook de studie van dit soort fictie kunnen beschouwen als een vorm van ecologisch activisme. De ecokritiek, de stroming binnen de literatuurwetenschap die de relatie tussen literatuur en de fysieke omgeving bestudeert, heeft tenslotte altijd al een maatschappijkritisch karakter en in zekere zin zelfs een politieke agenda gehad. Net als het postkolonialisme of het feminisme verzet de ecokritiek zich tegen een vorm van dominantiedenken, dat de mens boven de rest van de natuur plaatst. Je kan de werking van literaire teksten met een ecologische inslag natuurlijk perfect analyseren zonder dat je zelf per se een groene jongen of meisje hoeft te zijn. Dat gezegd zijnde klopt het wel, denk ik, dat een dergelijke interesse typisch terug te voeren is op ongerustheid over de toestand van milieu en klimaat, en dat wie ecologische literatuur onderzoekt, altijd ergens toch gelooft of hoopt dat zijn of haar bevindingen een verschil kunnen maken."
"Dat geldt ook voor mij. De klimaatfictie waar ik vooral op focus, is eerder avant-gardistisch en spreekt dus een niche-puliek aan, maar toch ben ik persoonlijk overtuigd van de relevantie van dat soort werk voor de bredere samenleving. Literatuur en kunst zijn in mijn ogen een cultureel laboratorium waarin volop wordt geëxperimenteerd met nieuwe verteltechnieken en manieren om de klimaatcrisis bevattelijk en bespreekbaar te maken. Die experimenten kunnen vervolgens praktische toepassingen vinden in meer creatieve, en hopelijk meer effectieve, vormen van klimaatcommunicatie naar het grote publiek."
Het blijft niet enkel bij onderzoek. U bent medeorganisator van het evenement 'Traag geweld', over literatuur, kunst en klimaatverandering. Kan u daar iets meer over vertellen?
"'Traag geweld' is een gratis publieksevenement dat plaatsvindt in Kunstencentrum Vooruit op woensdag 18 maart om 20 u. Schrijvers, kunstenaars en academici zullen samen nadenken over hoe, waarom en waartoe de klimaatverandering artistiek weergegeven kan of zou moeten worden. Op het programma staan onder andere een lezing door theatermaker Alexander Devriendt, een panelgesprek met behalve Alexander ook klimaatactivist en filmmaker Nic Balthazar, dichter Moya De Feyter en professor theaterwetenschap Christel Stalpaert, en een optreden van slam poet Hind Eljadid. We mikken op een breed publiek van studenten en andere belangstellenden. Iedereen is dus van harte welkom. De avond wordt afgesloten met de prijsuitreiking van een schrijfwedstrijd over klimaatverandering voor Gentse scholieren en studenten die de vakgroep Letterkunde en de studentenvereniging Prometheus samen hebben georganiseerd."
"De aanleiding is de vaststelling dat er vanalles begint te bewegen in de literaire en artistieke wereld in Vlaanderen en Nederland met betrekking tot het klimaat. Je kan moeilijk zeggen dat we internationaal een voortrekkersrol spelen op dat vlak. Zeker in vergelijking met de Engelstalige wereld zijn wij in de Lage Landen eerder op achtervolgen aangewezen. Het is eigenlijk pas sinds de laatste jaren dat Nederlandstalige schrijvers en kunstenaars zich met de klimaatverandering zijn gaan bezighouden, en dan nog altijd niet echt in groten getale. Dat is best wel verwonderlijk gezien het feit dat de Lage Landen behoorlijk kwetsbaar zijn voor overstromingen door de stijgende zeespiegel."
Reactie toevoegen