Petities, demonstraties, flyers en berichten op sociale media: er zijn veel manieren om te tonen dat je niet akkoord gaat met een situatie, zonder dat je daarbij de wet overtreedt. Maar wat doe je als niemand naar je legale protestacties luistert?
Dankzij het recht op manifestatie en vrije meningsuiting kan onrecht aangekaart worden. Zo zijn protestmarsen of stakingen – als je een vergunning hebt – volledig legaal. Sommige protestacties gaan echter verder dan dat: ze overtreden bewust de wet. Die acties vallen meestal onder de noemer 'burgerlijke ongehoorzaamheid', al is dat een moeilijke term. Sigrid Sterckx, professor in de ethiek en sociale en politieke filosofie, licht toe.
Wat is burgerlijke ongehoorzaamheid?
"De term 'ongehoorzaamheid' slaat op het opzettelijk overtreden of negeren van wetten om ongenoegen te uiten. Daarbij is het niet altijd zo dat de wet waartegen geprotesteerd wordt, degene is die wordt geschonden. Het kan ook de bedoeling zijn om net een gebrek aan beleid aan te klagen en met je actie een nieuw beleid te bekomen. Denk maar aan de activisten van Just Stop Oil die soep gooiden op een schilderij van van Gogh. Zij klaagden het gebrek aan een robuust klimaatbeleid aan en protesteerden tegelijk tegen het bestaan van wetten die het gebruik van fossiele brandstoffen beschermen."
"Wat de ongehoorzaamheid dan burgerlijk maakt, is zowel de plaats waar je de actie uitvoert, als de rol die je daarin vervult. Je kan enkel burgerlijk ongehoorzaam zijn in publieke ruimte en op een zichtbare manier. Het moet immers je intentie zijn om de ogen van andere burgers te openen voor de strijd die je wil voeren."
Welke methodes van protest vallen dan onder de noemer van 'burgerlijke ongehoorzaamheid'?
"In de literatuur is er onenigheid over het onderscheid tussen geweldloze en gewelddadige burgerlijke ongehoorzaamheid. Sommigen zijn van mening dat geweld nooit ethisch gebruikt kan worden. Een voorbeeld is Martin Luther King, die een model van geweldloos verzet werd met zijn mars op Washington en de busboycots. Voor hem was het kristalhelder: geweld is nooit ethisch gerechtvaardigd. Het kan begrijpelijk zijn dat iemand de drang voelt om over te gaan tot geweld, maar dat gevoel omzetten in de praktijk is totaal onaanvaardbaar. Volgens hem is geweld een aanfluiting van de menselijke waardigheid en mag je je nooit verlagen tot dat niveau. Alleen op die manier kan je het geweten van andere burgers aanspreken."
"Het moet je intentie zijn om de ogen van andere burgers te openen"
"Op dat vlak was Malcolm X zijn tegenpool. Hij zag de houding van King als een soort passiviteit, de andere wang toekeren: je laat het onrecht gewoon gebeuren en slaat niet terug. Als je in lijn wilt zijn met je menselijke waardigheid, kan je niet passief zijn."
Wanneer is protest nodig?
"Augustinus zei al honderden jaren geleden: 'Een wet die niet rechtvaardig is, is geen wet.' Andere invloedrijke denkers hebben hem daarin gevolgd, waaronder ook King. Volgens hem is een onrechtvaardige wet niet bindend en moet je proberen om rechtvaardigheid opnieuw te bekomen. Dat kan je proberen via debat, via dialoog met de beleidsmakers of op andere legale manieren. Als dat niet lukt, kan je overgaan naar de volgende fase. Want hoe lang kan je verwachten dat iemand gelooft in de gebruikelijke kanalen als die persoon onrecht blijft ondervinden? Natuurlijk is ook niet elke burgerlijke ongehoorzaamheid per definitie fantastisch. Je moet het geval per geval bekijken."
Onder welke voorwaarden kan je burgerlijke ongehoorzaamheid ethisch verantwoorden?
"De motivatie van je actie is erg belangrijk. Er moet iets op het spel staan in termen van rechtvaardigheid dat het individu overstijgt. Het moet duidelijk zijn dat je handelt voor een collectief belang. Henry David Thoreau, de eerste filosoof die de term 'burgerlijke ongehoorzaamheid' gebruikte, beschreef dat hij zijn belastingen niet betaalde als protest tegen de slavernij. Dat soort acties liggen moeilijk in de ethiek; het was voor hem immers ook voordelig om geen belastingen te betalen (lacht)."
"Mensen denken vaak dat een probleem aan hen ligt, dat zij de losers zijn"
"Ook communicatie is een belangrijke voorwaarde. Transparantie over het beleid waar je tegen protesteert en de reden van je protest onderscheiden burgerlijke ongehoorzaamheid van andere soorten wetsovertredingen. Met je actie moet je proberen om mensen te onderwijzen en bewust te maken, of ze dat nu willen of niet. Verder legt elke filosoof nog andere voorwaarden en accenten. Over veel elementen bestaat geen eensgezindheid."
Is het ethisch geen probleem dat andere burgers soms ongemak ondervinden van protestacties?
"Ik kan me geen enkel voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid voor de geest halen waarbij andere burgers niet gestoord worden. Het is net een belangrijk aspect van het protest dat je op een zichtbare manier aandacht trekt. Daar zal altijd wel iemand ongemak van ondervinden, zelfs als je geen fysieke belemmering of beschadiging veroorzaakt. Vaak behoren de mensen die zich gestoord voelen door een actie ook net tot de doelgroep ervan en zou je hopen dat ze daardoor zouden bijleren en solidair worden met het initiatief."
"Een andere functie van zichtbaar actievoeren is dat je schaamte wegneemt. Schaamte is een heel krachtige manier om problemen die besproken moeten worden, niet naar boven te laten komen. Dat is het geval bij racisme, grensoverschrijdend gedrag, armoede, enzovoort. Mensen denken vaak dat een probleem aan hen ligt, dat zij de losers zijn en dat anderen het allemaal wél aankunnen. Als je het bewustzijn kan verhogen met je acties en kan uitleggen hoe wijdverbreid sommige problemen zijn, zullen veel meer mensen door de schaamte kunnen breken."
Reactie toevoegen