Doorheen de geschiedenis was er aan creativiteit geen gebrek om christenen op het rechte pad te houden. Links en rechts hoorde je stichtende verhalen over boven een hemel en beneden een hel. Wanneer je het na alle wijze raad alsnog wist te verknallen, kon je gaan biechten bij de dichtstbijzijnde geestelijke.
De hoofdrol in deze vertellingen was natuurlijk weggelegd voor ‘onzen lieven Heer’ maar soms kon er al eens een heilige tussenzitten die opeens stigmata in z’n handen zag verschijnen, of na een opmerkelijk deugdzaam leven alsnog op een puntig rad werd gebonden, over een bed van glasscherven werd gerold of clichématig de bol werd afgehakt. Dit soort verhalen zijn nog enigszins bevattelijk, maar wanneer je verneemt dat sommige heilige boontjes zich verkleedden als het andere geslacht en Sint-Andreas van Constantinopel in het midden van de straat zijn tuniek verscheurde en 'gestoorde geluiden' produceerde in de naam van Christus, groeit de nood aan een verhelderend interview. Gelukkig is er Julie Van Pelt, in juni gepromoveerd als doctor in de taal- en letterkunde en bereid om ons te helpen.
Wat heb je in je doctoraat onderzocht?
"Ik heb een specifieke selectie van geschriften over de levensloop van heiligen bestudeerd. Dat is een literair genre dat men hagiografie noemt. Vertrekkend vanuit het centrale thema van de vermomming heb ik een onderscheid gemaakt tussen twee soorten valse identiteiten. De eerste groep zijn vrouwen die zich verkleedden als man. Een belangrijke reden die hiervoor gegeven wordt is dat ze willen vluchten voor hun familie die hen dwingt om in het huwelijk te treden, terwijl ze liever een kuise levensstijl handhaven. Door van huis weg te trekken vermijden ze het huwelijk en om te vluchten is een vermomming handig. Een tweede groep zijn de zogeheten holy fools."
Waarom gingen ze niet naar een vrouwenklooster?
"Je zou inderdaad evengoed naar een vrouwenklooster kunnen gaan, maar daar kan je makkelijker ontdekt worden. In een van de heiligenlevens die ik bestudeerd heb wordt dat ook letterlijk zo beschreven. De heldin was zo slim om te bedenken dat ze naar een klooster voor mannen moest gaan, omdat dat de enige plaats is waar haar vader haar niet zou gaan zoeken. Ze bleek gelijk te hebben, want op een gegeven moment bezoekt hij het klooster waarin zij verblijft en herkent hij haar niet."
Vond de Kerk het oké dat vrouwen zich als mannen verkleedden?
"Op het einde is er altijd een soort van ontmaskering, waarbij de vrouw herkend wordt. Dit geeft de verhalen een entertainend karakter: het maakt ze leuk om naar te luisteren. De vrouw werd in dit geval niet gestraft, ze werd zelfs nog meer geprezen. Vrouwen en mannen werden niet gezien als gelijken en vrouwen werden zelfs gezien als van nature zwakker. Dit gaat terug op het scheppingsverhaal, waarin Eva de zondeval veroorzaakt. Het idee is dan dat alle vrouwen enigszins die zonde in zich dragen. Een man daarentegen staat symbool voor deugdzaamheid. Als een vrouw zich als man heeft gedragen en al die tijd vrome christelijke praktijken heeft kunnen uitvoeren, dan is dat prijzenswaardig in de ogen van de hagiograaf en van de religieuze gemeenschap. De idee dat vrouwen zich mannelijk zouden gedragen werd positief benaderd omdat vrouwen een soort van mannelijke ziel moesten ontwikkelen. Althans, dat vonden de kerkvaders."
In Game of Thrones verkleedt Arya Stark zich als een jongen om zichzelf te beschermen.
Werden soortgelijke hagiografieën recent nog geschreven?
Voor de meeste mensen zijn ze uit de dagelijkse realiteit verdwenen. Toch is dit type van verhalen niet helemaal weg uit onze verbeeldingswereld. In 'Game of Thrones' bijvoorbeeld, verkleedt Arya Stark zich op een gegeven moment als een jongen om zich te beschermen. De spanning die daarmee gepaard gaat, namelijk het gevaar van ontdekt te worden, is entertainend. Zulke narratieve patronen, zij het zonder religieuze ondertoon, hebben in hedendaagse populaire verhalen nog steeds een aantrekkingskracht."
Wat zijn holy fools'?
"Holy fools of heilige gekken zijn doorgaans mannen die doen alsof ze gek zijn en heel rare stommiteiten uithalen, voornamelijk in het openbaar waar iedereen hen kan zien. Ze verstoren bijvoorbeeld de kerkdienst, ze doen alsof ze dronken zijn, of ze stelen waren van de kooplieden op de markt. Het gaat soms heel ver: zo is er een beschrijving van een heilige die zijn behoefte doet op de markt terwijl anderen hem passeren. Op die manier creëren ze zelf de reputatie dat ze gek zijn, terwijl ze stiekem heel vroom zijn. Dit uit zich in regelmatig vasten en langdurig bidden."
Hij loopt door de stad met een krans van worsten
Ergens in de scriptie spreek je kort over een heilige die worsten rond de nek droeg?
"Dat is Symeon, een holy fool. Eén van de vele stommiteiten die hij begaat is dat hij een krans van worsten rond zijn nek draait en dan de uiteinden ervan in een mosterdpot doopt en ze opeet. Zo loopt hij door de stad om mensen te choqueren."
Wat is de bedoeling van dergelijk vreemd gedrag?
"Op deze manier hebben de heilige gekken een soort dekmantel, waarmee ze onopgemerkt stedelingen op het rechte pad kunnen brengen door in te grijpen bij zondige mensen die een niet-christelijke levensstijl hebben. Er bestaat bijvoorbeeld een passage in de hagiografie van de eerdergenoemde Symeon waarin hij een joodse glasblazer lastigvalt. Hij breekt telkens het glas dat die glasblazer geblazen heeft door een kruisteken te maken. Na een tijd maant hij de glasblazer aan om zijn joodse geloof af te zweren en zelf een kruisteken te maken opdat zijn glazen heel zouden blijven. De glasblazer geeft toe en zo weet Symeon deze persoon tot het christendom te bekeren."
Kunnen we zeker zijn over het bestaan van heilige gekken?
"Het hele probleem van de heilige gek is dat niemand weet of hij heilig was, maar iedereen wel denkt dat hij gek was. Gekken waren er zeker, of er heilige gekken tussenzaten heeft te maken met de interpretatie van de toenmalige gemeenschap."
Als we literatuur verwachten, dan zullen we literatuur krijgen.
Bestaan er documenten die een meer objectieve beschrijving inhouden?
"Nee, die zijn er meestal niet. Er bestaan hagiografieën geschreven door leerlingen van de heiligen, of door mensen die beweren dat ze goed bevriend waren met de heilige. Op die manier lijkt het alsof we bronnen hebben die dicht staan bij de historische waarheid. Toch is dit twijfelachtig. We kunnen er niet altijd van uitgaan dat we met een rechtstreekse bron te maken hebben. Hagiografieën zijn immers een verheerlijking van heilig verkaarde personen. Sommige auteurs beweren tijdgenoot te zijn van een bepaalde heilige, terwijl uit analyses blijkt dat de tekst honderden jaren na de dood van de heilige geschreven is. Ik denk niet dat per se een nadeel is, maar eerder een volwaardige eigenschap van het genre. Als we verwachten van hagiografieën dat het historische bronnen zijn, dan zullen we teleurgesteld zijn. Als we literatuur verwachten, dan zullen we literatuur krijgen."
Biografieën over heiligen werden geschreven voor gelovigen. Wat is de moraal van verhalen over travestie, holy fools en vermomming in het algemeen?
"Het is niet de bedoeling dat iedereen zich als een gek gaat gedragen, maar we kunnen wel iets leren van de holy fools. Deze stelt zich namelijk zo bescheiden op, dat hij zichzelf helemaal wegcijfert en zodoende alle lof die hem zou kunnen toekomen omzet naar haat jegens zijn eigen persoon. Bij de crossdressers geldt hetzelfde. Vrouwen, vermomd als man, werden niet zelden beschuldigd van het verkrachten of seksueel lastigvallen van een andere vrouw, of soms zelfs het verwekken van een kind. De heilige ondergaat dan vaak de straf waartoe hij of zij onterecht wordt veroordeeld: opnieuw een vorm van verregaande bescheidenheid. Ze komen niet uit voor wie ze echt zijn, wat meteen zou bewijzen dat ze onschuldig zijn, want een vrouw kan uiteraard geen kind verwekken bij een andere vrouw. Ten slotte is er ook nog de intentie om de lezer erop te wijzen dat schijn soms bedriegt en dat je daarvoor moet opletten. Dat is tevens een belangrijke boodschap voor het christendom, dat zelf gebaseerd is op dingen die niet zichtbaar zijn."
Reacties
(Geen onderwerp)
Reactie toevoegen