Open Boek met genderhistoricus Jonas Roelens

U bent als historicus bezig met gendergeschiedenis en de geschiedenis van de LGBTQ-gemeenschap. Wat is het belang van gendergeschiedenis?

"Gendergeschiedenis is zeer relevant. Geschiedenis wordt altijd beïnvloed door thema's die ook in onze huidige maatschappij spelen. Op een moment waar veel rechten die lang verworven leken, toch weer op losse schroeven komen te staan, is het logisch dat je er met een historische blik naar probeert te kijken."

"Zelf vond ik het vak Gendergeschiedenis niet altijd gemakkelijk. Je bent bezig met je eigen geaardheid, en dan lees je dat je niet zomaar het fenomeen van homoseksualiteit, zoals we dat vandaag interpreteren, kan transponeren naar het verleden. Dat was voor mij moeilijk, maar dat is tegelijk net het interessante aan gendergeschiedenis. Wat wij vandaag als de norm en onveranderlijk beschouwen, is eigenlijk ook gewoon een sociaal-culturele constructie."

Maatschappijen die het lastig hebben, kijken vaak minder open naar genderissues en ideeën over seksualiteitsbeleving

U voerde al veel onderzoek naar het fenomeen 'sodomie' in het verleden. Hoe zagen mensen sodomieten in het ancien régime? Zijn er gelijkenissen met vandaag?

"Enerzijds zijn er gigantische verschillen, want vandaag gaan we ervan uit dat er zoiets bestaat als een aangeboren geaardheid. You're born this way. In de middeleeuwen redeneerde men niet zo. Seksualiteit was iets wat je deed, veel meer dan wat je was. Alles wat niet op voortplanting gericht was, werd beschouwd als zondigen. Vandaag plaatsen we kindermisbruik en bestialiteit niet op dezelfde lijn als seksuele verlangens en relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht. Er bestaan dus grote verschillen, maar anderzijds ook een zekere continuïteit, waar we anno 2025 bezorgd over moeten zijn."

"Maatschappijen die het lastig hebben, kijken vaak minder open naar genderissues en ideeën over seksualiteitsbeleving. Dries Van Langenhove loopt overal te toeteren dat de pridevlag  een pedofiele vlag is. Vandaag leven we in onzekere tijden. Dan zie je dat mensen teruggrijpen naar zekerheden. Ze hebben het lastig met wat anders is."

Als het gaat over 'sodomie' en de vervolging hiervan, dan spreken we vooral over mannen. Waarom werden relaties tussen vrouwen zo weinig vervolgd?

"In de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne denkbeelden stond voortplanting centraal. Het was de man die kinderen voortbracht. De vrouw was gewoon de passieve, ontvangende partner en deed niets. Dat zorgde ervoor dat mannen veel vaker werden beschuldigd van sodomie. Je zit met een fallocentrische visie op seksualiteit. Er moest gepenetreerd zijn om over seks te kunnen spreken. Ergo, vrouwen konden onderling geen volwaardige seks beleven. Juristen en theologen namen seks tussen vrouwen dus ook minder ernstig. Daarom werd het minder vervolgd."

Een van de hete hangijzers in de gendergeschiedenis zijn de heksenvervolgingen. Hoe moeten we daar vandaag naar kijken?

"Als historicus moet je vechten tegen een aantal clichés: het is niet simpelweg een vrouwenjacht door het patriarchaat. Er is veel debat over de precieze oorzaak van heksenvervolgingen. Veel factoren spelen mee: economie, klimaat, religie … De meerderheid van de slachtoffers waren vrouwen. De heksenvervolgingen zijn daarom niet gendergebaseerd, maar wel gendergerelateerd. De vroegmoderne maatschappij is een maatschappij met een sterke disciplinering en strenge genderverwachtingen. Vrouwen moeten zich strenger conformeren naar die normen. Daardoor vallen ze er makkelijker buiten."

Stonewall is praktisch de coca-cola van het LGBTQ+-activisme

"We merken wel een patroon op als het gaat over de slachtoffers van heksenvervolgingen. Heel veel van de zogenaamde heksen waren ouder, armer, alleenstaand … Kortom: sociaal zwakker. Maar niet enkel sociaal zwakkere vrouwen werden ervan beschuldigd heks te zijn.  Heksenvervolgingen worden ook vaak gezien als een plattelandsfenomeen, maar in Gent zijn bijvoorbeeld een zestigtal mensen veroordeeld."

Kunnen we dan de vervolging van sodomieten en van heksen met elkaar vergelijken? Beide groepen waren namelijk outsiders.

"Ze passen alle twee onder de zondebokheorie: in tijden van crisis krijgt een zondebok ergens de schuld van. Ketters, de protestanten, de joodse diaspora in de middeleeuwen en de Holocaust zijn voorbeelden. We doen dit ook in onze samenleving, door met de vinger te wijzen naar andere groepen. Er zijn altijd wel ergens zondebokken. Helaas is dat een heel menselijke reflex. Soms zijn er echter periodes waarin de nood naar een zondebok hoger is dan andere periodes. Persoonlijk zoek ik graag naar de triggers achter deze nood."

Laten we overgaan naar de recentere geschiedenis van de LGBTQ+-gemeenschap. Hoe springt het Belgische activisme in het oog?

"De Belgische en de Europese queergemeenschappen kennen een eigen geschiedenis, die losstaat van bijvoorbeeld Stonewall (rellen in New York na de sluiting van een door de politie geviseerde gaybar, red.). Het Europese activisme vindt zijn oorsprong in de negentiende eeuw en heeft dus niet aan de zijlijn staan kijken totdat de VS het licht gezien had. Stonewall is praktisch de coca-cola van het LGBTQ+-activisme. Zo'n gebeurtenis wordt uitvergroot om een hele stroming te beschrijven. Er wordt tegelijk enkel gekeken naar wat eruit voortkomt. Stonewall is grotendeels georganiseerd door transvrouwen van kleur, maar dat wordt gemakkelijk vergeten."

"De allereerste beweging in België, de CCB, is opgericht door een vrouw: Suzan Daniel. In andere Europese landen werden de eerste bewegingen vaak door gay mannen geleid. Maar binnen de hoofdzakelijk mannelijke homobewegingen, werd Daniel al snel slecht ontvangen. Dus trok ze zich helaas terug uit haar eigen beweging. Pas recent is haar rol aan het licht gekomen en is het Belgische holebiarchief naar haar vernoemd."