Vrouwenrechten in de Sovjet-Unie

Het staat in het boek

Karl Marx verankerde in 1848 reeds de gelijkwaardigheid van man en vrouw in zijn communistisch manifest: "De Bourgeois ziet in zijn vrouw alleen maar een productie-instrument. [...] Hij beseft niet dat het er juist om gaat de positie van de vrouw als louter productie-instrument op te heffen."

Marx wilde niet dat de vrouw uitsluitend gezien zou worden als een object dat kon worden ingezet voor productie en exploitatie. Vrouwen moesten gelijkwaardig zijn aan mannen en evenveel kansen hebben om door te stoten in de academische wereld. De leiders van de jonge staat namen die deviezen ter harte. Betrekkelijk snel na de machtsgreep maakten vrouwenrechten deel uit van de sociale lijn die resoluut getrokken werd. De hele bevolking zou deel uitmaken van het proletariaat om het arbeidspotentieel te maximaliseren.

De mening van vrouwen doet ertoe!

In de Sovjet-Unie was iedereen – in theorie – gelijk voor de wet. Vrouwen kregen vanaf 1918, toen de eerste grondwet van het nieuwe regime in werking trad, dezelfde rechten als mannen. Een van de belangrijkste was het stemrecht. Al vanaf het prille begin van de nieuwe staat konden vrouwen stemmen en zich verkiesbaar stellen. Stemrecht is natuurlijk een relatief begrip in een land waar je slechts op één partij kan stemmen. Op papier was er dus volledige gelijkheid qua stemrecht, maar in realiteit was dat allemaal nog redelijk pover. Ter vergelijking: in België verkregen vrouwen pas in 1948 stemrecht.

Stemrecht is natuurlijk een relatief begrip in een land waar je slechts op één partij kan stemmen

Abortus is zo'n gek idee nog niet

Terwijl westerse democratieën lang hebben getalmd om abortus te legaliseren, kende de Sovjet-Unie dit recht meteen toe aan haar vrouwelijke populatie. In 1920 was de Sovjet-Unie het eerste land ter wereld dat abortus legaliseerde, maar liefst 70 jaar voor dat in België het geval was. De ingreep werd zowel uitgevoerd om medische redenen, als op vraag van de vrouw. De bedoeling was dat vrouwen op een veilige manier in het ziekenhuis de zwangerschap konden afbreken, wat een primeur was. Abortus hoefde voortaan niet langer buiten een medische setting uitgeoefend te worden.

Werkvrouw > huisvrouw

De sovjetleiders streefden ernaar zoveel mogelijk vrouwen aan het werk te zetten. Ivan met de pet was echter nog zeer conservatief als het ging over taakverdeling en rolpatronen. Om hier verandering in te brengen kwam de communistische regering in 1918 op de proppen met de 'familiecode', een wet die vrouwen binnen het huwelijk dezelfde status gaf als mannen. Een koppel kon de familienaam van zowel de man als de vrouw overnemen, en beide partijen konden nu de scheiding aanvragen zonder dat daar enige voorwaarden aan verbonden waren. Daarnaast werd verkrachting van een partner strafbaar. De secularisering van het huwelijk was een feit. 

Concreet konden vrouwen daarom vaker studeren en werken. Dit hield, naast werk in de fabriek en op het veld, ook hoogopgeleide arbeid in. Vrouwen ambieerden steeds vaker een universitaire opleiding die toegang gaf tot jobs die binnen de samenleving respectabeler waren en voordien bijna uitsluitend door mannen werden uitgeoefend. Denk maar aan dokters, journalisten, wetenschappers en kosmonauten. Valentina Teresjkova was de eerste vrouw in de ruimte en gold als hét rolmodel voor de sovjetvrouw die de maatschappelijke ladder wilde opklimmen. 

Aan alle mooie liedjes komt een einde

Toch werden deze zuurverdiende rechten vaak met evenveel gemak weer ontnomen. Met Stalin als nieuwe leider van het land kwam de revolutionaire periode, en daarmee ook het progressieve beleid, stilaan op zijn einde. Vanaf het begin van de jaren 30 ontpopte hij zich tot een ware dictator en leed de bevolking enorm onder zijn repressieve bewind. Zijn doelwitten? Politieke oppositie, de intelligentsia, rechtsgezinden, God en – u raadt het al – vrouwen. Deze gebeurtenissen staan ook bekend als de Grote Zuivering.

Stalin schortte het recht op abortus tijdelijk weer op, hoewel het clandestien nog steeds werd uitgevoerd. Vanaf 1955 werd zwangerschapsonderbreking opnieuw ingevoerd onder druk van de bevolking. In 1936 werd een nieuwe 'familiecode' ontworpen die de oude zou vervangen. Terwijl de codes uit de beginjaren vooral een marxistische kijk op het gezin steunden, leidde de nieuwe een evolutie in naar het conservatieve, nucleaire gezin conform de stalinistische waarden uit die tijd. Er werd van vrouwen opnieuw verwacht een centrale rol te spelen in het huishouden en er werd een stokje gestoken voor hun onafhankelijkheid, zowel financieel als qua huwelijksrechten.

The sky is not the limit, ook als je geen kosmonaut bent

Met horten en stoten kwam zo het feminisme van de twintigste eeuw op gang. Deze strijd kan gezien worden als een prelude van de progressieve golf die zich in de jaren 60 over de westerse wereld verspreidde. Uit angst voor een communistische revolutie werden in vele landen sociale maatregelen 'geïmporteerd', waaronder dus ook vele vrouwenrechten. Valentina Teresjkova is vandaag nog steeds in leven, maar haar erfenis voedt nu al de dromen van meisjes en vrouwen overal ter wereld. The sky is not the limit, ook als je geen kosmonaut bent.