'Met coronavaccins wil de overheid de bevolking besturen', een voorbeeld van de alomtegenwoordigheid van complottheorieën tijdens de pandemie. Voorheen was de ruimte echter het populairste thema voor bedrieglijke overheidscomplotten.
Eerst een korte theoretische noot: een zogenaamde conspiracy theory, of 'samenzweringstheorie', heeft vijf kenmerkende elementen. Het voornaamste kenmerk is dat men ermee een causale verklaring wil aantonen tussen gebeurtenissen en handelingen die zich in het verleden, het heden of de toekomst stellen. Daarnaast gaat het meestal over een grootschalige daad. De samenzweerders willen steeds dat een bepaalde groep geschaad wordt of macht verkrijgt. Ten derde is het typerend dat samenzweringen gepaard gaan met een zekere geheimzinnigheid. Dat kan echter niet absoluut worden doorgetrokken, want als het een echt geheim zou zijn dan zou er zich geen theorie kunnen vormen en zou die zich niet kunnen verspreiden. De dynamiek bestaat eerder uit een eenzaam, 'verlicht genie' dat met de theorie naar buiten komt en een twijfelend publiek dat 'het gevaar' miskent of relativeert en overtuigd moet worden van de ernst van de zaak. De nederige kampioen van de waarheid komt kenmerkend te staan tegenover hypercompetente samenzweerders. Wegens hun positie hebben zij middelen ter beschikking die gewone mensen niet hebben, waardoor ze succesvoller een doofpotoperatie kunnen leiden.
De nederige kampioen van de waarheid komt kenmerkend te staan tegenover hypercompetente samenzweerders
Velen associëren conspiracy theories met een of andere zot verklaarde Amerikaan die complete misvattingen rondbazuint via apocalyptische video's op zijn YouTubekanaal. Het is echter belangrijk om aan te stippen dat een samenzweringstheorie niet per definitie leugens of onwaarheden moet bevatten. Het kan in een aantal gevallen misschien ook waar zijn, maar die beoordeling blijft in het midden door een gebrek aan bewijs. De uitleg wordt vaak wel aannemelijk gemaakt met losse observaties zonder enig methodologisch kader en waarbij niets meer 'toevallig' is. Dat samenzweringstheoretici er niet in slagen hun stellingen te verifiëren, belet ons echter niet hun 'argumenten' te falsifiëren, of te debunken, zoals dat wel hipper wordt verwoord.
Loop naar de maan
De moeder van alle ruimtemythes gaat over de eerste landing op de maan. Volgens de 'Lunar Conspiracy' zijn de foto's van Armstrong en Aldrin op het maanoppervlak in scène gezet. De aandacht gaat daarbij vaak naar de vlag die wappert op de achtergrond. "Er is toch geen wind op de maan", redeneren sceptici. NASA verklaart echter dat de vlag werd bewaard in een koker en dat het uitpakken ervan plooien kan gemaakt hebben in het linnen. De vlag wordt ook stijf gehouden door een buis in de bovenste zoom. De stars and stripes moest immers trots tentoon gesteld worden op deze legendarische foto's.
Alles van ruimtevaart zou dus een complete hoax zijn
De videobeelden worden ook in twijfel getrokken. Zo zouden de grote sprongen van de astronauten gemaakt zijn met behulp van onzichtbare koorden, zoals het stuntwerk in films als 'The matrix'. Hierop wou NASA zelfs geen officiële commentaar geven. Impliciet geven ze daarmee te kennen dat deze criticasters naar de maan mogen lopen. Benieuwd of die reis ze kan ontdoen van alle achterdocht.
Space, spijs mijn eigen zak
Een aantal theorievormers plaatsen deze schijnmissie binnen een groter complot. Zo zou heel NASA een spookorganisatie zijn waarlangs politici en ambtenaren geld van de hardwerkende belastingbetaler doorsluizen naar hun eigen zak. Alles van ruimtevaart zou dus een complete hoax zijn. De jaarlijkse financiële rapporten zijn echter grondig en transparant, en allemaal online terug te vinden. NASA heeft ook minder excuses voor geheimhouding in vergelijking met pakweg het Amerikaanse leger. Het hoofddoel blijft wetenschappelijk en technologisch van aard, ondanks de militaire 'Space Unit' die de voormalige president Trump in het leven riep. Strategische geheimzinnigheid is dus amper aan de orde. Wie die rapporten nog te theoretisch vindt, kan een tastbaarder resultaat zien van een succesvol NASA-ruimteproject in het GPS-systeem dat we dagelijks gebruiken. Deze navigatiesoftware zou onmogelijk zijn zonder de talloze satellieten van NASA rond onze aardbol.
De Verloren Planeet
Soms is het ook zo dat een bepaalde samenzweringstheorie zichzelf falsifieert door een voorspelling die niet uitkomt. Zo is er een theorie die spreekt over een negende planeet genaamd Nibiru, die op de Aarde zou afstevenen en onze planeet zou vernietigen. Dit zou volgens de zieneres Nancy Leader gebeuren in 2003. Toen dit spektakel uitbleef, werd het langverwachte moment uitgesteld tot december 2012. Dit 'herberekenen' getuigt ervan dat een samenzweringstheorie een hardnekkig psychologisch fenomeen is. Als je veel tijd en moeite in een bepaalde theorie investeert, is het moeilijk daarvan af te stappen bij een tegenstrijdige waarneming. Hoe groter het commitment, zo stelt Leon Festinger in zijn cognitievedissonantietheorie, hoe sterker mensen ook blijven vastklampen aan een theorie, zelfs radicaler dan voorheen.
Waanzin of wantrouwen?
Samenzweringstheorieën creëren en erin geloven is echter meer een zaak van wantrouwen, dan dat het iets te maken heeft met de IQ-score van hun geestelijke vaders en trouwe apostelen. Bepaalde schandalen of ideologische vooroordelen kunnen ervoor zorgen dat men de staat niet meer geloofwaardig acht, en bij uitbreiding de intellectuele elite waar ook het wetenschappelijk establishment deel van uitmaakt. Een blijvende, integere en nuchtere falsificatie is vereist, maar het probleem moet in wezen politicologisch, sociologisch en psychologisch worden begrepen en aangepakt.
Reactie toevoegen