Eén van de zotten

Geschiedenis, maar wélke?

Chokri ben Chikha vroeg aan de aanwezigen hoeveel Congolezen gestorven waren onder het Belgisch kolonialisme, een beetje als wanneer een prof een vraag stelt aan eerstejaars: iedereen denkt na, kijkt naar zijn voeten maar een antwoord is ver te zoeken. De historische consensus richt zich momenteel op 10 miljoen gestorven Congolezen. Voor de niet-wiskundig aangelegde types onder ons, een heldere vergelijking: op 1 januari 2019 had België een dikke 11 miljoen inwoners. 10 miljoen:  harde, maar voor velen waarschijnlijk onbekende cijfers.

"De historische consensus richt zich momenteel op 10 miljoen gestorven Congolezen. Een heldere vergelijking: op 1 januari 2019 had België een dikke 11 miljoen inwoners"

“Ik heb leerkrachten gehad die me niet vertelden over die 10 miljoen. Waar we wel van hoorden was dat België het zeer goed gedaan had in Congo”, zegt Ben Chikha. Het wringt, maar het klinkt waarschijnlijk herkenbaar. “Een van de resultaten van de waarheidscommissie was een advies van de overheid dat kolonisatie leerstof zou moeten zijn van lagere school, middelbare school en verder”, vertelt Ben Chikha.  De waarheidscommissie, een van de projecten van Ben Chikha, was realiteit met wolkjes fictie: een comité van kunstenaars, wetenschappers en historici onderzochten het tentoonstellen van mensen op de wereldexpo’s uit het verleden. Hij richtte daarmee ook de spotlight op de volgende kwestie: is het fenomeen van de Zoo Humain en het mechanisme van stereotiepe beeldvorming dat ermee gepaard gaat nog altijd actueel? "Is de Zoo Humain binnengedrongen in onze dagelijkse realiteit?"

Ben Chikha studeerde geschiedenis aan de UGent, een studie waarvan hij zegt dat ze "de basis van alles is." En toch, zelfs als geschiedenisstudent aan onze alma mater, leerde hij pas laat over de zogenaamde Zoo Humain, een concept dat nochtans een van de pijlers vormt van zijn huidig onderzoek. Ben Chikha schreef het boek Zoo Humain, de blijde terugkeer van de barbaar en stichtte een performancegroep, genaamd 'Action Zoo Humain', op. Bij het lezen van de Wikipedia-pagina over Chokri Ben Chikha verschijnt de term 'Zoo Humain' zo veelvuldig dat je geen theaterwetenschapper hoeft te zijn om te beseffen dat het een van de leidmotieven is in zijn werk. Toch is de term wat vaag, misschien vraag je je nu ook af waar die term toch op slaat. En door wat je nu misschien doet - denken - vervul je tevens één van zijn wensen. Jawel.

Want dat denken, die verwarring, komt vaak naar voren bij Ben Chikha's werk. Op de opmerking dat hij mensen verwart, reageerde hij: “Ik hoop altijd van harte dat dat niet een soort postmodernistische verwarring is waar niets en alles waar is, maar dat ik mensen, en ook mezelf, aan het denken zet.” 'Zoo Humain' is dan misschien begrip zonder directe beelden: het zet je aan het denken. Wat het betekent is hopelijk eveneens te triest om het je effectief in te beelden. De geschiedenis van de Zoo Humain is een geschiedenis die in de antithese van ons collectief geheugen ligt. Bevlogen schetst Ben Chikha hoe een mens de ander werd, tot de ander geen mens meer was.

Wat begon bij een ranzig idee van Carl Haegenbeck, een zoodirecteur, die naast dieren uit Lapland ook de meegereisde inwoners (de 'Samen') laat overkomen naar zijn zoo, kent een naklank die zelfs het progressieve Gent van 1913 trof. In dat jaar werd Vooruit gebouwd (in een algemene drang naar menswaardigheid), en werd er in Gent ook een wereldtentoonstelling gehouden. Daar werden 150 Senegalezen tentoongesteld die "Senegalees moesten wezen", zoals Ben Chikha het verwoordt. Net zoals de 'Samen' van Haegenbeck werden bekeken door de bezoekers, was de Gentse wereldtentoonstelling de vertaling van Zoo Humain. Men praat erover in Gent. Zelfs Cyriel Buysse, een negentiende-eeuwse sociaal geëngageerde schrijver, zei over de Senegalezen in Gent dat ze “een mengselproduct van menschen en barbaren” waren.

Je zou je kunnen afvragen: stuit dekoloniseren op weerstand omdat de mens zichzelf nu eenmaal niet al te graag in vraag stelt? Hoewel het nu onverklaarbaar lijkt dat een mens ontmenselijkt wordt op zo een manier, verklaart Chokri Ben Chikha de Zoo Humain aan de hand van vier menselijke drangen: de drang naar definiëring van onze identiteit, de drang naar entertainment, de drang naar authenticiteit en drang naar voyeurisme. Hij haalt het voorbeeld van reality-tv aan (hoe zelfs Temptation Island in intellectuele analyses kan voorkomen). Hij spreekt over het “spectaculariseren van het verschil", de drang naar entertainment. Hoe vaak zeggen mensen niet dat ze naar Temptation Island kijken omdat het deugd doet niet te hoeven nadenken. Voyeurisme, want buiten je televisiebuis kun je andermans reacties waarschijnlijk niet volgen via webcams. Het definiëren van je identiteit, de mens categoriseert.

Mag kunst alles, of moet ze iets?

Theodor Adorno zei ooit “kunst is nuttig door haar nutteloosheid”. Een leuze die in de huidige tijdsgeest belangrijke vragen stelt, want in tijden waar alles snel, efficiënt en productief moet gebeuren, waar je al moet denken aan je werkloosheidsuitkering als je naar een kunstschool gaat  (om in eufemismen te spreken), rijst de vraag of kunst de laatste der Galliërs is om te ontsnappen aan de razende drang naar instant nut. Wat is de verantwoordelijkheid van kunst? Mag ze alles of moet ze ook iets?

“Je moet kijken naar de context, en de context roept nu om verandering”, zegt Ben Chikha. “En ik vind dat kunstenaars en academici daar moeten aan beantwoorden. Greta (Thunberg, red.) zegt over het klimaat dat we al te laat zijn, maar ik denk dat we op sociaal vlak voor een aantal zaken ook te laat zijn. Ik vind ook, als je subsidies krijgt, de belastingbetaler betaalt, de gemeenschap betaalt, dan kun je je niet gaan opsluiten en zeggen: 'ik trek het me niet aan.' ”

Dat Chokri Ben Chikha het zich wél aantrekt is duidelijk doorheen zijn werk. Maar voelt hij zich verplicht er iets over te zeggen? Wil hij nog wel geëngageerde stukken maken over discriminatie, kolonisatie, racisme? Of sluit hij zich aan bij een Afro-Amerikaanse wetenschapster: “ask me about rocket science”, schreef ze toen ze alleen nog maar werd gevraagd om te spreken over racisme en niet over wetenschap. “Dat is waar”, zegt hij, “ik ben hier ook uitgenodigd om iets te zeggen over dekoloniseren … Maar ik probeer het wel naar mijn hand te zetten, en spreken over mijn projecten, kunstwerken … Je hebt natuurlijk een vorm van specialisatie. En pas op, er zijn mensen met een migratieachtergrond die daar niets over willen weten of zeggen. Zo heb je er ook.”

Wie niet of wel iets mag zeggen over (de)kolonisatie, is een heikel punt. Niet voor niets zijn vele evenementen rond dekolonisatie tenslotte debatten. Audre Lorde schreef “The master's tools will never dismantle the master's house.” De interpretatie van deze zin ligt vrij, maar ze kan gelezen worden als “Heb je het recht als witte Belg iets te zeggen over kolonisatie?” Ben Chikha ziet het zachter: “Mensen met een migratieachtergrond zitten in de minderheid. Dat is de reële situatie. De meerderheid van de Vlamingen is blank. Dus we moeten er samen uit - het is een beetje zoals vrouwenrechten - de steun van mannen is daarin echt nodig. Toen ik de waarheidscommissie maakte, zeiden sommige mensen tegen mij ‘natuurlijk doe jij dat, omdat je van een vreemde origine bent’, maar nee, dat is het niet. Dat probleem na de Zoo Humain is niet alleen maar het probleem van de minderheid - het gaat over de waarden die je hebt als samenleving. Dus als blanken daar een goede voorstelling over kunnen maken, dan heb ik daar geen probleem mee.”

Revolutie

De urgentie van de kunstenaar, woorden die uitgesproken worden op vernissages, tussen het klinken van champagne en staren naar kunst, maar ook woorden die Ben Chikha voelt, omdat hij dagelijks geconfronteerd wordt met pijnlijke zaken.

"Je moet eerst een paar zotten hebben"

 “Ik denk echt in termen van revolutie, er moet een omwenteling komen. Op een bepaald moment heb je een aantal zotten die beginnen op de tafel te slaan en zeggen dat 'er een omwenteling moet komen, nu!' En als je die zotten niet hebt, dan heb je geen debat, geen discussie, geen beweging. En ik geloof niet in ‘eerst discussiëren en dan een beweging’. Neen, dat vind ik niet interessant. Het omgekeerde. Je moet eerst die paar zotten hebben." Zelf vind Ben Chikha zichzelf “niet zot genoeg”. Maar de doorsnee mens die leest en hoort wat hij teweegbracht en op poten zette, zou onder de indruk zijn en zeggen “zotjes!” Al lachend zegt een zot de waarheid.