Jean Paul Van Bendegem: De Vrolijke Vrijdenker

Het Vrije Denken

U noemt uzelf een vrolijke vrijdenker en bent nu al enkele keren te gast geweest op de Nacht van de Vrijdenker. Maar hoe definieert u dat vrijdenken?

"Ik wil vrijdenken niet zien als een radicale vorm van vrijzinnigheid. Voor mij gaat het over een andere dimensie. Je zou de vergelijking kunnen maken tussen iemand die vrijzinnig humanist is en een vrijmetselaar. Heel wat mensen zijn vrijzinnig humanist, maar hebben niets te maken met de loge. Vrijdenken heeft in eerste instantie te maken met vrolijkheid. Ik heb het dan over op een vrolijke manier in het leven staan en proberen aantonen dat, wat ogenschijnlijk oppervlakkig is, ook diepte heeft. Wat ik hier al lachend vertel, daar is volgens mij een zekere diepgang in te vinden."

"Vrijdenken heeft in eerste instantie te maken met vrolijkheid"

"Voor mij specifiek betekende het vrijdenken het loskomen van mijn godsdienstig verleden. Op dat moment viel er een enorme last van mijn schouders. Als ik iets van mijn leven wil maken, dan is het omdat ik dat wil en niet omdat het mij van buitenaf wordt opgedragen."

Komt er geen enorme verantwoordelijkheid bij kijken als je jezelf ziet als vrijdenker?

"Ja! In mijn geval is het nooit een radicale breuk geweest. Ik ben opgegroeid in een gemengde omgeving: mijn vader was protestants en mijn moeder was katholiek. Als kind maakte ik de totale rituele armoede van de protestanten mee in contrast met de rijkelijke tradities van de katholieken. Ik heb erg jong moeten zoeken naar een consensus tussen die twee en achteraf gezien vind ik dat enorm verrijkend."

"Als ik een punt van kritiek mag aanhalen over het geloof is het de totaal verwrongen verhouding tussen geest en lichaam. Dat heeft vrijdenken ook, het gaat om het vrijdenken over de hele mens, zowel over de geest als het lichaam. Het is niet de bedoeling het één ondergeschikt te maken aan het ander of erger, het weg te cijferen. Ik gebruik in mijn lezingen graag erotische elementen die met het lichaam te maken hebben, omdat een mens ook een erotisch wezen is. Het lichaam dient niet louter om de geest te dragen. Je zou Plato toch de nek omwringen als je leest over hoe de geest gevangen zit in de kerker van het lichaam?  Erotiek maakt volwaardig deel uit van het mens zijn. Dat wordt veel te vaak weggemoffeld of als negatief gezien. Wat is er nu mis met driften en lusten? Je zou eens een paar filosofen moeten zien discussiëren, die stralen pure lust uit. Dan heb ik het over de wijsbegeerte in de echte zin van het woord, het echte snakken naar wijsheid."

Heeft erotiek meerdere lagen?

"Men ziet lichtheid of oppervlakkigheid al te vaak als shallowness, terwijl lichtheid gigantisch schoon en enorm diep kan zijn. Soms creëert men lichtheid of luchtigheid als mechanisme om te kunnen omgaan met zwaardere gebeurtenissen. Het komt misschien over als speels, terwijl het in realiteit over iets ongemeend tragisch gaat. Oppervlakkigheid kan ook diepte en tragiek in zich dragen. Mij is al vaak verweten dat ik gewoon een speelvogel ben en dat ik het leven niet ernstig genoeg neem. Ik denk niet dat daar iets mis mee is, juist omdat er veel achter kan zitten."

"Oppervlakkigheid kan ook diepte en tragiek in zich dragen"

The Logic of Artificial Intelligence

Hoe ziet u, als logicus, de toekomst van de robotisering?

"Die komt er sowieso en dat kan je niet tegenhouden. Ik deel de nieuwsgierigheid van de programmeurs naar de mogelijkheden van zo'n robot. Het moment dat klonen van zoogdieren mogelijk werd, is men begonnen met een schaap omdat dat al dichter aanleunde bij de mens. Dan pas is de discussie over het klonen van mensen echt op gang gekomen. Op dat moment heeft men heel bruut ‘neen’ gezegd en het klonen van mensen verboden. Ik had het leuker gevonden moesten we dat beslist hebben op het moment waarop zich al een precedent van mensenklonen had voorgedaan."

In uw lezing verwees u naar de zelfrijdende auto, hoe ziet u deze kwestie?

"Als een zelfrijdende auto iemand zou vermoorden in een verkeerssituatie is dat een andere kwestie dan als een persoon verantwoordelijk zou zijn. Als een zelfrijdende auto nu iemand omverrijdt, kan dat verdedigbaar zijn op basis van de algoritmes in de auto, maar wij zullen het blijven zien als ‘de auto heeft een mens vermoord’. Als een mens een andere persoon zou vermoorden, kan het zijn dat die dat in een paniektoestand heeft gedaan. Stel je eens voor dat men in een zelfrijdende auto een paniekoptie zou inbouwen en dat die dan ‘Aaah!’ zegt als het misgaat."

Bloemen en Seks

Kun je dingen als humor, seks en liefde wel in de logica vatten?

"Ik zou graag verwijzen naar een gesprek tussen de natuurkundige Richard Feynman en een vriend van hem. De vriend van Feynman zei hem dat hij medelijden had met de wetenschapper omdat die de schoonheid niet kon zien in het leven omdat hij alles moest kwantificeren en benoemen. Zijn vriend beweerde dat hijzelf nog kon genieten van een prachtige bloem, terwijl Feynman meteen wilde weten hoeveel bloemblaadjes de bloem had. Daarop zei Feynman dat als je weet waarom een bloem juist acht blaadjes telt, het de schoonheid van de bloem alleen maar vergroot. Dat is hetzelfde met logica van seks, liefde of humor. Iets kan zoveel mooier zijn als je het begrijpt."

"Iets kan zoveel mooier zijn als je het begrijpt"

"Ik heb een boek geschreven over de wiskunde van seks. Mensen hebben mij de vraag al gesteld of ze mijn boek bij de hand moeten houden als ze met mekaar in bed liggen. Dat is uiteraard absurd, want dan ben je al een hand kwijt omdat je dat boek moet vasthouden of je moet zo pervers zijn dat er een derde persoon aanwezig is om dat boek vast te houden en eruit voor te lezen."

Is het dingen willen vatten in termen van logica ook niet een beetje zoeken naar veiligheid, meer zekerheid om er meer controle over te hebben?

"Het is een combinatie van de twee. Het resulteert zowel in schoonheid als in controle. Naarmate dat je die beheersing laat toenemen, komen er meer parameters en nieuwe aspecten in het spel en daarmee ook steeds meer uitzonderingen. En juist in die uitzonderingen is er opnieuw schoonheid te vinden."