Schermen, het opium van de massa

Het is donderdagavond en je zit op café met een paar vrienden. Je bestelde net wat drankjes, maar het duurt nog even tot die voor je staan. De ober heeft zich nog maar net omgedraaid, en al minstens een van je vrienden haalt zijn gsm boven. Wat doe je anders om de tijd te doden? Voor je het weet zit iedereen op zijn gsm. Komisch talent als je bent, kijk je hen even schamper aan en zeg je: "Amai, de verslaafden zijn weer bezig".

Klinkt dit scenario je bekend in de oren? Schermen, en dan al zeker smartphones, zijn onlosmakelijk verbonden met ons leven. We stellen ons er allang geen vragen meer bij. Maar zoals wel vaker het geval is, verraden onze grapjes de realiteit. Een groeiende hoeveelheid mensen is schermverslaafd.

#NoFilter

"Iedereen is wel verslaafd aan iets", is een van de volkswijsheden die we graag eens in het rond strooien. Het is hoe dan ook een effectieve manier om niet te hoeven uitleggen waarom je iedere ochtend koffie drinkt of enkel fastfood eet. Slechts weinigen van ons staan stil bij de effecten die deze banale verslavingen op ons hebben, en al helemaal niet als het op onze gsm's aankomt. Europese cijfers over het onderwerp zijn moeilijk te vinden, want de problematiek trok pas recent onze aandacht. In de VS zegt daarentegen 40 procent van de burgers dat ze verslaafd zijn aan hun smartphones. Om de effecten daarvan goed te begrijpen, is het tijd voor een korte les biologie.

Wanneer mensen het hebben over de effecten van gsm's op onze hersenen, keert één woord altijd terug: 'dopamine'. Die stof is een belangrijk onderdeel van verschillende interne circuits, zoals het reguleren van onze lichamelijke motoriek of van ons emotionele gedrag. Het staat echter vooral bekend als het 'genotshormoon': bij activatie werkt het in op het beloningscentrum van onze hersenen, dat gelegen is in onze prefontale cortex.

De uitvinder van de 'like'-knop blokkeerde haar eigen creatie

Telkens wanneer we een bericht ontvangen, likes krijgen of ergens in getagd worden, krijgen we zo'n dopamineboost. Dat lijkt misschien onschuldig, maar het werkt ontzettend verslavend op onze hersenen. Cocaïne werkt ongeveer volgens hetzelfde principe. De prefontale cortex kan ook maar een bepaalde hoeveelheid dopamine aan. Zo kan overmatig schermgebruik er zelfs toe leiden dat dit hersendeel krimpt. Dat bemoeilijkt de communicatie binnen de hersenen, en is zo ingrijpend dat het soms leidt tot een vorm van autisme of bipolaire stoornis. Dat is een van de redenen waarom steeds meer jonge kinderen tekenen van autisme lijken te vertonen. Ze negeren hun omgeving en reageren niet eens op hun eigen naam. Ook minder excessief gebruik kan leiden tot een verhoogde kans op frequente depressies, stress en gebrek aan empathie. 

Vind ik leuk

Na het lezen van deze symptomen is het vast een beetje een shock, maar de designers van onze geliefkoosde sociale media zijn hier al langer van op de hoogte. Sterker nog, volgens velen hebben zij de epidemie waarmee we nu kampen ontworpen. Zelfs Tim Cook, CEO van Google, steekt het niet onder stoelen of banken dat hij sociale media gevaarlijk vindt. En hij is heus niet de enige. Sean Parker, een van de stichters van Facebook die het bedrijf enkele jaren geleden verliet, heeft zich ontpopt tot een van de meest vocale critici van de 'aandachtseconomie'. Leah Pearlman, uitvinder van de 'like'-knop, heeft zelfs haar eigen creatie op haar apparaten geblokkeerd.

Een hele hoop van deze ex-techneuten hebben zich verenigd in de 'Time Well Spent'-beweging, een initiatief van Tristan Harris, ex-'designethicus' bij Google. Hij weet als geen ander hoe verschillende apps je aandacht voor zich proberen te winnen. "Designers van een app gebruiken dezelfde trucjes als een oude gokmachine uit Las Vegas. Onderzoek heeft bijvoorbeeld uitgewezen dat mensen een dopamineboost krijgen als ze een berichtje ontvangen. Sociale media mengen die berichten bewust met niet-sociale notificaties, want als we een belletje horen of onze gsm voelen trillen, weten we nog niet wat we ontvangen hebben. Die spanning genereert nog meer dopamine."

"Een andere truc is het gebruik van infinite scrolling. Zo benoemen we het moment waarop een app nieuwe berichten blijft laadt als je scrolt, en het lijkt alsof je eeuwig kan doorgaan. Een variatie daarop is de veelvoorkomende refresh feature, waarbij apps automatisch nieuwe berichten laden. Beide mechanismen zijn bedoeld om ons continu visuele input te geven." Dat deze tactiek werkt, is psychologisch onderbouwd: mensen reageren veel sterker op visuele dan op cognitieve impulsen omdat onze hersenen die input vanzelf verwerken. "Een laatste voorbeeld zijn natuurlijk alle geluidjes, symbooltjes en kleurtjes die gebruikt worden om onze aandacht te trekken. De 'like'-knop van Facebook is een klassiek voorbeeld, maar bij tieners werkt nu vooral de Snapchatstreak verslavend." Dat al deze trucjes werken blijkt ook nog maar eens uit de cijfers. Een volwassene kijkt gemiddeld 35 keer per dag naar zijn gsm, bij een 18- tot 23- jarige loopt dat al makkelijk op tot 100 keer per dag.

Bent u zeker dat u wilt annuleren?

Na al deze doempraterij vraag je je waarschijnlijk af wat je kan doen om je verslaving tegen te gaan. Er zijn gelukkig enkele praktische tips die iedereen zonder veel moeite kan toepassen.

Zijn die Instagramlikes echt de hersenschade waard?

Een eerste tip is om je iPhone op 'Graymode' te zetten, dat kan via je instellingen. Zonder al die felle kleurtjes werken je apps al veel minder verslavend. Wat ook helpt, is om al je niet-menselijke notificaties uit te zetten, zodat je gsm al wat functioneert als een gokmachine. Iets drastischer is het om bijvoorbeeld een elastiekje rond je gsm te hangen. Die verwijder je telkens je iets wil bekijken. Op die manier word je ermee geconfronteerd hoe vaak je naar je gsm grijpt, en die filosofische reflectie doet al wonderen. Want zeg nu zelf, zijn die Instagramlikes echt de hersenschade waard?