Nacht van de Vrijdenker

Braeckman lichte voor ons al even een tipje van de sluier op over zijn uiteenzetting van het ‘kritisch denken’. Het werd een gesprek over bullshitdetectors, artificiële intelligentie en kritische interdiscipliniteit op de universiteit.

Nuttige illusies

In hoeverre is het volgens u mogelijk om altijd kritisch te zijn? Met andere woorden, hoe geschikt is de menselijke geest om kritisch te denken - of zijn er grenzen aan?

“Of er grenzen zijn weet ik niet, maar het is in elk geval niet gemakkelijk. Er zijn nogal wat belemmeringen en we worden snel misleid door onze eigen zintuigen en door onze eigen manier van denken. Hierdoor komen we bijvoorbeeld te makkelijk tot valse veralgemeningen. We maken te snel conclusies, we worden door vooroordelen geleid en we hebben het moeilijk om foute opvattingen te corrigeren. Kritisch denken is niet onmogelijk, maar we worden als het ware tegengewerkt door onze eigen vermogens.”

Zijn er ook voordelen aan irrationele denkpatronen?

“Wel, wanneer je de waarheid niet aankunt, kan het nuttig zijn om jezelf een illusie voor te houden. Mensen blijken zich nogal te verzetten tegen de waarheid, net om zichzelf te beschermen. Een moeder zal bijvoorbeeld de laatste zijn om toe te geven dat haar kind niet deugt, ze zal dat zelfs blijven volhouden wanneer haar kind in de gevangenis zit. Een ander voorbeeld is dat van mensen die terminaal ziek zijn. Zij blijven dat vaak tot op het einde van hun leven ontkennen. Het leven in die illusie kan voor jou persoonlijk nuttig zijn, maar ook voor een volk of cultuur. Wanneer een volk het gevoel krijgt dat ze beter zijn dan anderen, bijvoorbeeld. Of een volk dat zich misschien bedreigd voelt en gezamenlijk beslist dat er maatregelen moeten komen. Ook al hoeven zulke zaken helemaal niet te kloppen, toch kunnen ze een boost geven aan de identiteit van dat volk. Daar zijn natuurlijk voor de hand liggende nadelen aan, zoals de kans op burgeroorlogen of andere conflicten. Maar dankzij deze schijnbare directe voordelen voor het volk raken zulke irrationele denkpatronen zo gemakkelijk verspreid. Daar komt nog eens bij dat in ons tijdperk alles nog eens exponentieel sneller de ronde doet dankzij de sociale media.”

"Wanneer je de waarheid niet aankunt, kan het nuttig zijn om jezelf een illusie voor te houden" - Johan Braeckman

Heeft het zin om antwoorden te zoeken op vragen aan de rand van onze kennis, waar de wetenschap of ons kritisch denkvermogen helemaal niet of nog niet bij kunnen? Ik denk maar aan de vraag of de Big Bang toevallig was of niet, of hoeveel universa er zijn.

“Wel, dat heeft zeker zin, als het tenminste over reële kwesties gaat. Mensen zijn soms geneigd om te zeggen dat wetenschap niet alles kan verklaren en daarom geloven ze in telepathie of dergelijke onzin. Dus als je het daarop toepast, heeft het natuurlijk geen zin. Als telepathie niet bestaat, dan hebben we ook het probleem niet dat we het niet kunnen snappen. Maar natuurlijk zijn er vragen die ons op dit moment nog serieuze kopzorgen bezorgen en waar we nog niet veel over kunnen zeggen. Onderwerpen zoals bewustzijn, kosmologie en de fundamentele structuur van materie bijvoorbeeld. We mogen niet in de valkuil van het pessimisme trappen. De afgelopen eeuwen alleen al hebben we enorme vooruitgangen gemaakt, ondanks het aanwezige pessimisme. Er waren mensen die dachten dat we nooit zouden weten wat er zich in het binnenste van een ster bevindt. Het was net toen veel mensen die mening deelden dat wetenschappers de roodverschuiving ontdekten waarmee men de chemische elementen in een ster kon gaan bepalen. Ook werd er geopperd dat we nooit zouden weten wat leven is of waar de mens vandaan komt. Ondertussen hebben we moleculaire genetica, paleontologie en evolutietheorie en weten we al heel wat meer wat leven nu precies inhoudt en waar we vandaan komen. Het is gewoon hard werken. Je moet methodes bedenken en je hebt natuurlijk bepaalde doorbraken nodig. We kunnen niet voorspellen wat we in de toekomst zullen ontdekken, maar we moeten de handdoek daarom niet zomaar in de ring gooien.”

"We kunnen niet voorspellen wat we in de toekomst zullen ontdekken, maar we moeten de handdoek daarom niet zomaar in de ring gooien" -  Johan Braeckman

Artificiële intelligentie

Ziet u de opkomst van artificiële intelligentie als een pluspunt voor het kritisch denken? Kan artificiële intelligentie op den duur onze rationele beslissingen doen voor ons, of moet er dan nog altijd een menselijk element aan te pas komen?

“Ik denk niet dat dat moet, maar de kunstmatige intelligentie van dit moment is eigenlijk niet op dit soort zaken gericht; ze is eigenlijk zeer praktisch. Ze zit in smartphones en allerlei computers om het complexe leven van nu gemakkelijker te maken. Er zijn natuurlijk al verbluffende resultaten geboekt door artificiële intelligentie, kijk maar naar de computers die wereldkampioenen versloegen in complexe spelletjes zoals Go en schaken. Waarom zouden we dan op den duur geen andere zaken kunnen aanpakken? Computers hebben een veel grotere denkkracht dan wij en zijn een pak sneller. We kunnen hen ook zo programmeren dat ze niet dezelfde fouten zoals wij maken. Voorbeelden zoals data-analyse geven ons resultaten die we vroeger nooit voor mogelijk achtten.”

"De UGent zegt ons: 'Durf Denken', maar zo'n houding zit helaas niet systematisch bij iedereen ingebakken" - Johan Braeckman

Zou er meer aandacht moeten zijn voor het kritisch denkvermogen in de maatschappij? Zou er bijvoorbeeld een vak over logisch redeneren moeten zijn op school?

“Wel, ik pleit daar al lang voor. Ik denk dat je dat al in de lagere school kunt aanbieden. Het doorprikken van drogredenen, het leren omgaan met pseudowetenschappen, bijgeloof etc. Het zou natuurlijk heel nuttig zijn dat kinderen, tieners en volwassenen allemaal feit en fictie kunnen onderscheiden. Zo zouden ze bijvoorbeeld een bullshitdetector kunnen aankweken op het internet. De Universiteit Gent zegt ons: ‘Durf denken’, maar zo’n houding zit helaas niet bij iedereen systematisch ingebakken. Het komt wel voor in veel vakken, maar een overkoepelend geheel, zoals dat in de Angelsaksische wereld bestaat, is er niet. Neem nu de inzichten van iemand als Daniel Kahneman. Dat is iemand die nog steeds leeft. Hij toont aan hoe slecht we zijn in het omgaan met toeval en waarschijnlijkheid. Voor bijna elke student is dat een nobele onbekende, maar zijn inzichten zouden even belangrijk geacht moeten worden als die van de grootste wetenschappers aller tijden. Iedereen heeft wel al eens van Sigmund Freud gehoord, maar Freud heeft niets verteld waar we iets aan hebben. Toch kent iedereen Freud, maar bijna niemand kent Kahneman. Kahnemans inzichten zijn niet alleen handig voor psychologen, maar ook voor ingenieurs, dokters enzoverder, maar doordat we allemaal in vakjes en faculteiten zitten, wordt kennis amper overgedragen van vakgebied tot vakgebied. Daar moeten we iets aan veranderen.”