Nacht van de Vrijdenker: dag der existentiële crisissen

Ditmaal vonden alle lezingen plaats in de theaterzaal van de Vooruit. Ze volgden elkaar in sneltempo op, met een signeersessie en een boekenverkoop als intermezzo's.

De zogezegd prangende vragen waren niet altijd zo boeiend als de moderator het voorstelde

Opwarmertje

De Raad der Wijzen beet traditiegetrouw de spits af. Vijf Vlaamse 'wijzen' bespreken vragen uit het publiek onder elkaar. Deze editie bevond er zich een oproerkraaier onder het publiek die openlijk kritiek gaf op de vragen en actief in debat ging met de wijzen. Deze persoon had het misschien wel bij het rechte eind: de zogezegd prangende vragen waren niet altijd zo boeiend als de moderator voorstelde.

Een meer substantiële discussie kwam op gang door de stelling: “Is een universeel basisinkomen (UBI) haalbaar?” De meningen verschilden, met de conclusie: we weten het niet. Politiek gezien is het in elk geval een grote 'njet'. Over politiek gesproken: “Wat is prioritair om de democratie te beschermen?” Een van de wijzen antwoordde dat de democratie standhoudt zolang de rechter plichtbewust is en de leerkracht zonder angst kan lesgeven. Even later gaat het over de rol van het onderwijs in de vorming van de kritische burger van morgen. De vragen lopen mooi in elkaar over, de toon is gezet.

Van de oerknal tot Hannah Arendt

Na de Raad der Wijzen kwam Thomas Hertog, hoogleraar aan de KUL en tevens collega van wijlen Stephen Hawking, ons vertellen over hoe het universum, en bijgevolg de tijd, tot stand kwam. Voor degenen die het in Keulen horen donderen: geen paniek, Hertog verzorgde een behapbare uiteenzetting voor zijn publiek. Maar goed ook, we hebben niet allemaal les in de Sterre.

De oerknal is als een enigma, met het verschil dat zelfs geen googol aan Alan Turings deze code kan kraken. Wat erachter ligt, is voor eeuwig achter slot en grendel. Hertog legt namelijk uit dat de natuurkrachten, die dingen doen ‘gebeuren’, dichter bij elkaar komen te staan naarmate je de oerknal nadert, tot ze uiteindelijk samensmelten.

Hertog neemt ons mee op een tocht door tijd en ruimte, om uiteindelijk uit te komen bij niemand minder dan Hannah Arendt. Waarom? Het komt erop neer dat Arendt het had over de vervreemding van de wetenschap, omdat zij veel te archimedisch te werk ging, met een afstandelijke kijk op de wereld.

De kwantumtheorie sloeg deze kijk aan diggelen, want toen bleek dat een observatie ook een interactie inhield (denk maar aan Schrödingers kat, die tegelijk levend en dood is). Nog geen dertig jaar geleden hadden wetenschappers, onder wie Hawking, een erg absolutistische houding: uit de natuurkundige theorieën vloeide het universum voort, en uit dat universum vloeiden op hun beurt onze waarnemingen voort. In zijn latere jaren keerde Hawking echter zijn kar en draaide hij de volgorde om. Hij meende dat uit onze waarnemingen het universum voortkwam, en uit dat universum de natuurkundige theorieën. Die gloednieuwe subjectivistische kijk bood een antwoord op het vraagstuk van de vervreemding. Als je nu zelf eens (positieve) vervreemding wil voelen, ga dan zeker naar een lezing van Thomas Hertog. Alles wat je tot nog toe had gedacht, begint dan plots op zijn grondvesten te daveren.

 

Een systeem dat voortdurende groei nodig heeft, kan geen compromis vinden op een planeet met eindige grondstoffen

 

Kan degrowth ons doen groeien?

Heb jij soms ook slapeloze nachten over het klimaatprobleem? Kohei Saito heeft de oplossing: degrowth communism. “Two negatives make a positive”, om het in de woorden van de Japanse onderzoeker te zeggen.

Saito stelt immers dat een compromis met het kapitalisme onmogelijk heil kan brengen voor onze stervende planeet. Een systeem dat voortdurende groei nodig heeft, kan geen compromis vinden op een planeet met eindige grondstoffen. Bovendien: we zijn nog steeds aan het ploeteren, ook al zijn we al meerdere decennia op de hoogte van de klimaatproblematiek. Saito maakt dan ook de redenering: “Als kapitalisme het kon oplossen, dan had het dat toch al gedaan?”

Voorstanders verwijzen dan vaak naar de welvaart die het kapitalisme ons verschaft heeft. Ten koste van wie, is dan de vraag. Ten koste van het Zuiden, luidt het antwoord, want voor vier miljard mensen op deze aarde is een hongerloon een harde realiteit. Wat oplossingen betreft, plooit zelfs links zich naar het kapitalistische systeem: sociaaldemocraten pleiten voor een herverdeling van de welvaart, niet voor een radicale systeemhervorming. Een herverdeling zal immers méér consumptie op gang brengen, en het is net dat waar we vanaf moeten.

Degrowth communism krijgt vanuit zijn ideologische achterban ook wat kritiek te verduren. Andere communisten beweren dat het niet arbeidsvriendelijk is en dat het terug wil naar de steentijd, maar dat is volgens Saito helemaal niet waar. Degrowth communism wil gewoon publieke welvaart in plaats van private welvaart. Denk maar aan uitgebreid en gratis openbaar vervoer, goede gezondheidszorg en groene, diverse gemeenschappen met talloze gratis activiteiten en voorzieningen.

Tot slot concludeert Saito dat links een goed verhaal nodig heeft om de opkomst van extreemrechts een halt toe te roepen. De linkse partij van morgen moet zich niet laten typeren door gewoon 'meer belastingen'. 

"Nieuwkomers maken we zelf"

Crazy cat ladies en tradwives

Kinderen krijgen is in onze maatschappij een mijlpaal die iedereen wel tegemoet gaat, of niet? Vrouwen (en mannen) kiezen er steeds vaker voor om geen kinderen te krijgen.  Jana Kerremans zat samen met filosofe en schrijfster Suzanne Roes, auteur Leen Dendievel en filosoof Jeroen Hopster om het onderwerp uit te diepen. Suzanne Roes, een van de filosofen binnen het gezelschap, heeft zich over dit onderwerp gebogen in haar boek 'De politiek van vruchtbaarheid'. Zo stelt zij dat kinderen krijgen geen persoonlijk vacuüm is: je omgeving en opvoeding beïnvloeden je hierin. Dit is ook nauw verbonden met het idee dat een kinderloos bestaan tot spijt leidt. Roes meent echter dat we soms net eens het omgekeerde moeten vragen, want veel mensen vertrouwen haar toe dat ze toch een gevoel van spijt hebben over hun kinderen, ook al zien ze hen doodgraag. Veel mensen hebben ook allerhande ‘slechte’ redenen om kinderen te krijgen, als laatste redmiddel voor hun huwelijk, bijvoorbeeld. 

Rond kinderen heerst een vanzelfsprekendheid. Desondanks hebben we ons de afgelopen vijftig jaar toch verwijderd van dat natalisme, het idee dat kinderen als het hoogste goed en zelfs als het doel van het menselijk bestaan beschouwt. Zo kreeg Leen Dendievel vaak de vraag wanneer er kinderen kwamen, een vraag die in feite heel persoonlijk is, maar die wij, als maatschappij, als iets doodnormaals beschouwen. Voor hetzelfde geld stelt een journalist die vraag aan iemand die onvruchtbaar is.

Een terugkeer naar het natalisme lijkt reëel. Als in de Verenigde Staten een verkozen vicepresident kinderloze vrouwen crazy cat ladies noemt, is dat zorgwekkend, vinden de panelleden. Denk ook aan tradwives die het beeld van de vrouw aan de haard in de verf zetten, of het Vlaams Belang, dat vrouwen aanmoedigt om kinderen te krijgen om de zogenaamde omvolking tegen te gaan. Oftewel, zoals hun campagne in 2018 luidde: “Nieuwkomers maken we zelf.”

De Nacht van de Vrijdenker gunt ons een blik op wat kan zijn, en was zijn 30 euro meer dan waard. Naar de volgende editie kunnen we alleen maar verlangen.