Hoe word ik een stoïcijn?

Interview met Massimo Pigliucci

De opwarming van het klimaat, de migratiecrisis, een nakende kernoorlog, de pijnlijke herinnering aan dat kerstfeestje waarop je onsterfelijk belachelijk gemaakt werd ... De wereld vaart een koers richting rampspoed, om nog maar te zwijgen van je persoonlijke brokkenparcours.

Geen al te fijne gedachten, maar volgens wetenschapper-filosoof Massimo Pigliucci is het nog al niet naar de wuppe… In één woord: stoïcisme.

Nieuwe Regels

Pigliucci

Tijdens de Nacht van de Vrijdenker vertelt Pigliucci honderduit met Amerikaanse tongval (én met gevoel voor humor, iets typisch voor stoïcijnen) hoe deze filosofie juist in elkaar zit. De zaal zit stampvol, het publiek hangt aan de lippen van de sympathieke professor. De eerste slide wordt getoond en de zaal giert het uit wanneer Massimo met een grijns verkondigt dat je in een uurtje antwoorden zal krijgen op vragen zoals “Waarom leef ik?”, “Wat is het doel van mijn bestaan?”.

Hij vangt aan met een stukje geschiedenis over zichzelf en hoe hij in de filosofie gerold is. Jarenlang deed hij als wetenschapper onderzoek in de genetica, tot hij plots in een midlifecrisis belandde en besloot zijn leven en zijn carrière een nieuwe wending te geven. Hij herinnerde zich dat hij tijdens zijn middelbare schooltijd gek was op filosofie en besloot er zich jaren later in te verdiepen. Na een zoektocht botste hij per abuis op de wonderlijke wereld van de Stoa. “Op een dag zag ik op Twitter het bericht 'Help ons de stoïcijnse week te vieren', een wereldwijd initiatief is dat wordt georganiseerd door een groep van filosofen en cognitieve gedragswetenschappers. Je registreert je, downloadt een handboek, doet wat oefeningen en vult een vragenlijst in. Op het eind van de week voelde ik dat dit me echt hielp. Ik bleef dit tot het eind van het jaar doen, mijn vrienden reageerden enthousiast en vertelden me dat ik veel kalmer was dan voorheen. Nu zijn we vier jaar verder en doe ik het nog steeds.”

Hij doet het nog steeds en meer nog, hij heeft er zelfs een boek genaamd 'Hoe word ik een stoïcijn' over geschreven. Het boek zet stoïcisme uiteen als een betrekkelijk eenvoudige filosofie, gericht op het praktische met een focus op Jan Modaals bekommernissen. Doorheen zijn presentatie zet hij – onderbroken door wat lachsalvo’s – de regels van het stoïcisme uiteen.

Regel n°1: Onderdruk je emoties niet

Stoïcisme is volgens Pigliucci alles behalve een pokerface opzetten of Spock uit Star Trek imiteren, wel integendeel: “Zonder emoties zijn we niet gemotiveerd om iets te doen. Stoïcisme gaat niet over onderdrukking van emoties, want als je emoties gaat onderdrukken, dan betekent dit dat het je geen barst meer kan schelen wat er gebeurt. Dat is het gedrag van een psychopaat, en psychopaten, dat willen we niet zijn.” Niet het onderdrukken maar het beheersen van emoties is belangrijk. Om die reden wordt stoïcisme vaak gelinkt aan de cognitieve gedragstherapie, want die laatste focust zich op het beheersen van emoties. Kort gezegd moet je leren te aanvaarden dat je een emotie voelt, waarna je nadenkt over wat je ermee zal doen. Neem het geval waarin je een woede-uitbarsting krijgt in de supermarkt omdat iemand de laatste chocoladereep meegegritst heeft. Eerst erken je je woede, daarna verlaat je de supermarkt om een rondje te wandelen. Dit herhaal je opnieuw en opnieuw en geleidelijk aan krijg je je woedeaanvallen onder controle.

Regel n°2: Laat het los!

“We worden opgevoed met het idee dat we meer controle hebben dan we in werkelijkheid hebben. We leven in een bubbel, denkend dat onze reputatie of weelde enkel van onze eigen prestaties afhangen. We hebben het idee dat als we hard werken, we er ook voor beloond zullen worden. Dit klopt echter niet, het één leidt niet altijd tot het andere. Wel, als je hard werkt, is het aannemelijker dat je daarvoor wordt beloond, maar het is geen garantie. Denk maar aan de financiële crisis van 2008. Heel wat mensen werkten erg hard, maar hetgeen ze hadden gespaard, verdween door iets wat ze niet onder controle hadden. Het probleem is dat velen onder ons nog aanhangers zijn van het idee dat als we het goede doen, alles in ons voordeel zal uitdraaien.” Volgens Massimo is dit een kinderachtig idee dat we maar beter loslaten. “Als het goed voor hen uitdraait, des te beter. Maar wat je ziet is dat mensen diep teleurgesteld zijn wanneer het niet goed voor hen uitdraait.” Dat die diepe teleurstelling een voedingsbodem is voor mentale problemen, daar hoeven we alvast geen tekeningetje bij te maken.

"Geloven dat als je het goede doet, alles in jouw voordeel zal uitdraaien, is een kinderachtig idee"

Diepe teleurstelling is geen uniek probleem dat enkel in onze tijd voorkomt, ook in het oude Griekenland zorgde dit voor heel wat kopzorgen. Stoïcijnen uit die tijd bogen zich over het probleem en kwamen tot een praktisch advies: "Laat los wat buiten jouw controle valt." Het perfecte excuus om je luiaardbestaan voort te zetten? Niets van, dit is niet waar stoïcisme rond draait. “Een van de misverstanden over stoïcisme is dat het een passieve filosofie is, waaronder verstaan wordt dat je maar beter niets doet aangezien het toch niets zal uitmaken. Dat is absoluut niet wat stoïcisme inhoudt, en als je kijkt naar wie de stoïcijnen waren, zal je dit beter begrijpen. Neem Marcus Aurelius bijvoorbeeld, hij was een stoïcijnse filosoof, maar ook een Romeinse keizer die te kampen kreeg met een plaag, twee oorlogen, rebellie … Dit was niet de man die rustig onderuit zakte en niets deed, integendeel. Wat hij wel deed was een soort attitude ontwikkelen die het volgende zei: 'Ik zal al mijn energie steken in het nastreven van wat ik denk dat goed is, maar ik moet ook accepteren dat het universum niet altijd zal draaien in de richting die ik wil.'" 

Vertaald naar onze moderne tijden klinkt het idee van Marcus Aurelius zo: “Het is niet de bedoeling om niets te doen. Doe alles was je kan, maar ontwikkel tegelijk de attitude waarbij je alle uitkomsten aanvaardt, welke ze ook mogen zijn. Soms lopen de dingen zoals je wil, soms niet. Geniet ervan als het zo is, maar word niet chagrijnig als het niet zo is.”

Regel n°3: Wees een doemdenker (maar overdrijf niet)

Het leven loopt niet altijd van een leien dakje, dus in plaats van koppig vast te houden aan 'Disneyland-fantasieën' dienen we ons voor te bereiden op de rauwe realiteit. Stoïcijnen noemen dit de 'praemeditatio malorum', een term die vrij vertaald kan worden als 'doemdenken' of, zoals Massimo het zegt, “thinking about bad shit happening”. “Het idee is dat je intensief moet denken aan hetgeen waarvan je vreest dat het zal gebeuren, om dan achteraf tot de conclusie te komen dat het allemaal best meevalt. Op die manier bereid je je mentaal voor op dingen die niet lopen zoals je zou willen.”

Indien je – zeker in de examenperiode - gezond wil leren doemdenken, dan kan dit aan de hand van twee tips. Eerst en vooral beperk je je doemgedachten tot het redelijke. Jezelf zien sterven in een auto-ongeluk waarbij het bloed van de ramen druipt is geen goed idee voor een beginneling. Begin liever met iets eenvoudigers, zoals je trein missen of portefeuille kwijtspelen. Niet enkel de horrorscenario’s, maar ook de tijd moet tot het redelijke beperkt worden. Massimo geeft als tweede tip om het doemdenken te beperken tot vijf minuten, bij voorkeur in de ochtend.

Regel n°4: Kies een rolmodel

Stoïcijnen vinden het belangrijk dat je je richt naar een rolmodel. Dit is volgens hen nodig om je vermogen tot oordelen te verfijnen. “De bedoeling is om beter te leren oordelen. Het probleem is dat we allemaal menselijk en dus imperfect zijn. Als we enkel op ons eigen oordeelsvermogen aangewezen zijn, gaan we zeer gemakkelijk beslissingen nemen die geen steek houden. Je moet je eigen opinie aftoetsen aan die van anderen, vooral aan diegenen die beter getraind zijn in een bepaald (vak)gebied. Volgens Seneca moet je een referentiepunt hebben, zodat je op die manier kan zien hoe schots en scheef je eigen ideeën zijn. Je selecteert wat mensen van wie je denkt dat ze interessant zijn en je imiteert hen. Je probeert je te gedragen zoals zij, maar je behoudt je eigen persoonlijkheid en eigen oordeelsvermogen. Om dat laatste te verbeteren, moet je je spiegelen aan een rolmodel."

"Bij het stoïcisme ligt de nadruk op het worden van een betere persoon"

Rolmodellen zijn niet zo moeilijk om te vinden, het kan werkelijk iedereen zijn. Een politicus, een goede vriend(in), je moeder en zelfs fictieve personages zoals Hercules zijn een optie. Voor diegenen die Trump zouden kiezen, heeft het stoïcisme echter een antwoord: “Er is altijd een kans dat er fouten worden gemaakt, maar stoïcisme is een actieve filosofie waarbij de nadruk ligt op het worden van een betere persoon. Soms kom je dichter bij de waarheid door een hoop dingen te testen die niet voor je werken."

De comeback van stoïcisme?

Filosofie op maat van de gewone mens: het klinkt verrassend en fris in onze oren, maar decennia geleden zou een Griekse burger zijn schouders ervoor opgehaald hebben. Socrates zou het waarschijnlijk zo verwoord hebben: “Filosofie leer je niet in een zaal, je leert het op straat. Al de rest dat is larie en dat weet je.” Voor ons is filosofie eerder iets dat in de universiteit onderwezen wordt door een stoffige professor in een tweedjasje. Dit imago wordt nog steed in de hand gewerkt door de meerderheid van de moderne academische filosofen die volgens Massimo “nog altijd artificiële voorbeelden gebruiken, zoals het trolleyprobleem.” Beetje bij beetje schudt filosofie dit stoffige imago van zich af, onder andere door filosofen zoals Massimo en ook mede door de plotse opkomende interesse in praktische filosofie zoals stoïcisme. “Niet alleen stoïcisme, maar ook Boeddhisme en een aantal andere filosofische en religieuze levenswijzen die eerder praktisch van aard zijn, komen terug op. Ze zijn heel populair omdat mensen nood krijgen aan praktische richtlijnen, zeker in tijden waarin er steeds minder gesteund wordt op religie. Dat is zelfs zo in de VS, toch een van de meest religieuze landen in het westerse halfrond. Het is niet omdat je je niet kan vinden in een religie, dat je plots geen behoefte meer hebt aan wat begeleiding in je leven.”

Dat stoïcisme juist nu een comeback maakt, is volgens Massimo geen toeval. “Stoïcisme en andere Hellenistische filosofieën kwamen allemaal op in de Hellenistische periode. Het was een periode van onrust, een periode waarbij het volk voelde dat er grote veranderingen voor de deur stonden. Ze hadden er geen controle over, ze wisten niet wat te doen met hun leven. Om die redenen zijn stoïcisme en andere filosofieën ontwikkeld, en ik denk dat we de parallel kunnen trekken met de tijd waarin we nu leven. Heel wat mensen hebben het gevoel dat ze geen controle hebben over heel wat dingen.”

"We leven in een maatschappij met een enorme kloof tussen de armen en de superrijken, net als in het oude Rome. It's the same shit"

“Ik denk ook dat er een andere reden is waarom stoïcisme zijn comeback maakt. Hoewel de specifieke omstandigheden anders zijn, blijft de menselijke natuur hetzelfde. We hebben nog altijd te maken met diezelfde typisch menselijke bekommernissen. Mensen die zogezegd je vrienden waren en je een mes in de rug steken, je partner die je zonder reden verlaat, ontslagen worden ... Dit zijn dingen die zowel toen als nu voorkomen. In deze tijden leven we in een maatschappij met een enorme kloof tussen de armen en de superrijken, net zoals in het oude Rome het geval was. It's the same shit.”

Pigliucci is doctorandus in de Wetenschapsfilosofie, Biologie en Genetica. Hij werd in 1964 geboren in Liberia maar groeide op in Rome, en woont vandaag in New York. Wij spraken hem naar aanleiding van zijn lezing op Nacht van de Vrijdenker.

The English translation of this interview can be found here.

0
Gemiddeld: 5 (1 stem)

Reacties

Bericht: 
De Nederlandse is geen letterlijke vertaling van de Engelse versie of vice versa. In de Engelse versie staat onder 'rule n° 4: Choose a role model' : Role models are not hard to find. A politician, a good friend, your mother and even fictitious people like Hercules are possible. Nonetheless, you could possibly make the wrong choice: “There is always a chance of making mistakes, but stoicism is an active philosophy that is consciously trying to make you a better person.” To this, Massimo adds: “Often you get closer to the truth by discarding -- like Socrates did -- a bunch of stuff that doesn’t work.” In de Nederlandse versie staat bijvoorbeeld onder 'regel nr. 4: kies een rolmodel': Rolmodellen zijn niet zo moeilijk om te vinden, het kan werkelijk iedereen zijn. Een politicus, een goede vriend(in), je moeder en zelfs fictieve personages zoals Hercules zijn een optie. Voor diegenen die Trump zouden kiezen, heeft het stoïcisme echter een antwoord: “Er is altijd een kans dat er fouten worden gemaakt, maar stoïcisme is een actieve filosofie waarbij de nadruk ligt op het worden van een betere persoon. Soms kom je dichter bij de waarheid door een hoop dingen te testen die niet voor je werken." Welke versie is de echte waarheidsgetrouwe versie van het interview met Pigliucci? De Engelse versie of de Nederlandse versie? Wel een interessant interview.

Reactie toevoegen