Atheïsme, het Zelf en waarheid

Het is misschien een beetje ironisch om te vragen naar Baggini’s zelfbeeld als filosoof nog voor we weten wat een 'zelf' eigenlijk is, maar ach, sommige dingen moeten nu eenmaal aangenomen worden. “Ergens zie ik mezelf eerder als schrijver en pas in de tweede plaats als filosoof. Maar als ik toch iets moet zeggen, dan zou ik zeggen dat ik eerder verschillende ideeën samenbreng in plaats van echt zelf nieuwe ideeën te bedenken. Als er originaliteit in mijn werk zit, dan zit die in de manier waarop ik zaken combineer.”

Atheïsme met kleine a

Baggini

Baggini groeide op in een zacht, christelijk gezin, verbazingwekkend genoeg zonder kruisigingen en kruistochten. Sinds zijn tienerjaren is hij toch overtuigd atheïst. “Ik denk toch wel anders dan vele atheïsten die de laatste tijd populair zijn geworden. Zij denken vaak dat religie simpelweg nonsens is en dat we er zo snel mogelijk van af moeten. Ik ben geïnteresseerd in religie als een praktische ethos voor het leven. Religie hoeft daarvoor niet letterlijk waar te zijn. Er is zeker iets waardevols aan religie dat we niet zomaar weg mogen gooien.”

“Atheïsme gaat om een naturalistisch beeld van de wereld, het idee dat alles dat bestaat op een bepaalde manier deel is van de materiële wereld. Maar dit betekent niet noodzakelijk dat er geen dingen zijn die we niet kunnen weten of meten. In zijn kern leunt atheïsme dicht aan bij een soort metafysisch agnosticisme à la Confucius, zeker toegepast lijkt er niet echt zo‘n groot verschil te zijn. De meeste atheïsten zijn niet zozeer gebonden aan het idee dat de natuurlijke wereld alles is dat er is, atheïsten nemen de natuurlijke wereld eerder als werkhypothese.”

"We blijven verandering zien als iets waar we controle op hebben" -Baggini

Maakt dit van atheïsme niet ook een religieuze positie? “Ik denk van niet, of toch tenminste niet in de klassieke zin van het woord. Atheïsme vraagt ons niet om een positie in te nemen die op een bepaalde manier het bewijs voorbijgaat. We moeten natuurlijk sowieso iets aannemen waar geen bewijs voor is, maar religie is meer dan dat, religie vraagt ons een positie in te nemen die definieert hoe we de wereld kennen en leren kennen.” Hoe ‘een natuurlijke wereld als werkhypothese’ dit niet doet is me een raadsel, maar zoals het een filosoof betaamt zijn we hier om vragen te stellen, niet om ze te beantwoorden.

Zelf met grote Z

Het 'zelf' is misschien wel de vaagste term die je vandaag zal lezen, maar dan ben je waarschijnlijk ook geen professioneel filosoof. Filosofen houden namelijk van eindeloze discussies over woorden waarvan ze niet zeker zijn of ze eigenlijk wel iets willen zeggen. Baggini is een van die mensen, en gaf er zelfs een TED-Talk over. Volgens Baggini ben jij niet een wezen dat vanalles ervaart en denkt en voelt, maar ben jij je ervaringen, gedachten en gevoelens. “Vanuit het gezond verstand gaan we vaak uit van een permanente, persoonlijke essentie, alsof er een rationele ik is die mijzelf kan vormen in eender wat ik wil zijn. Dit is een beeld dat voortkomt uit de Verlichting, maar ik denk dat dit langzaam aan het veranderen is. Geen enkele neurobioloog of psycholoog die met het zelf bezig is gelooft in het 'zelf' als permanente essentie.” In de plaats daarvan zijn we een grote, abstracte warboel van constant veranderende herinneringen, gevoelens, gedachten en noem maar op.

"Atheïsten nemen de natuurlijke wereld eerder als werkhypothese." -Baggini

Een beeld van een mediterende monnik ergens diep in het gebergte springt direct voor ogen. “Ik baseer me niet specifiek op het Boeddhisme, maar wat interessant is, is dat dit idee ten minste drie onafhankelijke bronnen heeft. Uiteraard het Boeddhisme, maar ook John Locke en daarna David Hume. Dit beeld is ondertussen al redelijk mainstream geworden, maar hoewel we vergankelijkheid en verandering steeds meer en meer aanvaarden, blijft het dominante beeld er een van een vaste zelf. De reden hiervoor lijkt me juist te zijn dat we verandering blijven zien als iets waar we controle over hebben. Ik ben oneindig flexibel omdat ik de controle heb, ik kan dus worden wat ik wil. Maar dat is zeker niet helemaal waar, er zijn grenzen.”

Waarheid met korte ei

Na al deze Boeddhistische verlichting en atheïstische uitspraken zou men al bijna vergeten dat Baggini’s lezing op de Nacht van de Vrijdenker eigenlijk ging over waarheid. Meer specifiek houdt Baggini zich bezig met de origine van ons 'post-truth'-tijdperk. Ironisch genoeg lijkt het 'post-truth'-tijdperk voort te komen uit het succes van de wetenschap. Het is niet zo dat we geloven dat er geen waarheid is, maar eerder dat we de mensen niet vertrouwen die ons proberen te vertellen wat die waarheid is. We zijn niet alleen kritisch, maar ook cynisch geworden tegenover autoriteit. Denk bijvoorbeeld aan je favoriete econoom ten tijde van de crisis in 2008, als ze zelfs de economische crisis niet konden voorspellen, wat kunnen ze dan wel? Dan ben je bijna beter af met een set tarotkaarten.

"Het probleem is niet dat we niet meer weten wat de waarheid is, maar dat we mensen niet vertrouwen als ze beweren de waarheid te zeggen." -Baggini

“Vele mensen denken dat het een probleem is in ons vertrouwen in de waarheid, dat mensen denken dat er niet zoiets bestaat als waarheid. Maar ik denk niet dat het zo fundamenteel is. Ons begrip van waarheid is vaak zeer rechtdoorzee, het probleem is gewoon dat die waarheid niet zo gemakkelijk te achterhalen is, ook al is het verschil tussen fout en juist goed begrepen. Je kan dan ook aan alles twijfelen, elk rationeel of logisch systeem moet zich uiteindelijk baseren op iets dat niet aantoonbaar is. Maar dat maakt rationaliteit niet per se dubieus, het zou eerder een zekere nederigheid moeten inspireren.” Het is echter onduidelijk waar onze zoektocht naar die duidelijke waarheid moet beginnen, als alle aannames irrationeel zijn. Een mens zou er cynisch van worden.