Met de opkomst en nakende ondergang van Schild & Vrienden en de plotse groei van het Vlaams Belang wordt iedereen en alles plots weer voor 'fascist' uitgescholden. Maar wat is een fascist überhaupt? Professor Geschiedenis Bruno de Wever licht het ons toe.
Op zoek naar een definitie
Het definiëren van het 'fascisme'-begrip is geen gemakkelijke zaak. In het nulnummer van het tijdschrift Fascism, journal of contemporary fascist studies, het nummer dat eigenlijk het tijdschrift lanceert, schrijft bijvoorbeeld één van de grote internationale specialisten, Roger Griffin van Oxford Brooks University, het volgende: 'Studying fascism in a post-fascist age: from new consensus to new wave?' Professor Bruno De Wever geeft ons zijn kijk op de hele kwestie.
"Het vraagteken duidt er al op dat als je vraagt naar een definitie van fascisme, daar geen simpel antwoord op is. Is fascisme een begrip dat enkel toepasbaar is op een specifiek historistische periode, tussen grosso modo de jaren twintig tot vijftig, of heb je een meer generiek fascisme-begrip? Maar kan je überhaupt een generiek fascisme definiëren? Kun je fascistisch Italië en Nazi-Duitsland, om maar de twee grote regimes te noemen, onder de noemer ‘fascisme’ vatten, of zijn de verschillen te groot? En zo niet, waar liggen dan de grenzen van wat je ‘fascistisch’ kunt noemen? Je kan dus niet zomaar zeggen ‘Wat is fascisme?’, dat hangt er vanaf welke theorie we gaan volgen. Ik heb zelf, een paar jaar geleden inmiddels, voor mijn eigen onderzoek, ‘fascisme’ moeten definiëren. Het onderzoek handelde over het Vlaams Nationaal Verbond (VNV), een Vlaams-Nationalistische partij die in 1933 ontstond, en die zowat het belangrijkste politieke kader biedt voor de collaboratie met het Nationaal-Socialisme tijdens WOII. Dit is dus een partij waarvan je je kunt afvragen in welke mate die fascistisch te noemen is."
"Fascisme is een revolutionaire beweging"
"Ik, en dit artikel van George Griffin evenzeer, ga er dus vanuit dat er wel zoiets bestaat als een generiek ‘fascisme’-begrip." De Wever heeft voor zijn onderzoek grotendeels gebruik gemaakt van Stanley Pains model, die in het fascisme drie belangrijke 'anti'-componenten ziet: een antiliberale, een antisocialistische, en een anticonservatieve beweging.
"Fascisme is dus een revolutionaire beweging. Dat is raar: fascisme en revolutie, is dat niet eerder links? Neen: je hebt ook rechtse revoluties natuurlijk. Wat bij Stanley Pain nog niet zo sterk aanwezig is, maar in het huidige fascismedebat wel sterk op de voorgrond komt, is het idee van 'palingenetic nationalism': dat is een soort van ‘herboren worden van de natie’. Elk fascisme is ultranationalistisch, en heeft dus een nationalistische kern, waarbij een aantal figuren opstaan die beweren namens dat volk te kunnen spreken. Dat maakt het natuurlijk antidemocratisch, dat had ik nog moeten vernoemen bij mijn 'anti'-gegevens. Dus je hebt daar die rare dubbelzinnigheid: aan de ene kant heb je fascistische leiders die spreken namens het volk, maar deze gaan tegelijkertijd alle kanalen en instrumenten waarlangs dat volk eventueel zou kunnen spreken, schrappen. Democratie moet weg want democratie verdeelt het volk. Dat maakt hen natuurlijk wel heel anders dan vele conservatieve stromingen die eerder namens een traditie opkomen. Wat Adolf Hitler zei, en op zich heette zijn partij ook de 'Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei', is: 'Ik sta voor het volk, ik ben de verlichte leider die door het volk naar boven gestuurd is en die namens dat volk zal spreken.'"
De grenzen van fascisme
Volgens De Wever onderscheidt het fascisme zich van de uiterst rechtse maatschapijkritiek via de component geweld, het idee dat je dus via een gewelddadige revolutionaire weg, of met andere woorden het inzetten van partijmilities, de dingen moet veranderen. De samenleving wordt dus voorgesteld als een permanente strijd.
"Men noemt dat wel eens ‘sociaal darwinisme’, al vind ik dit een gevaarlijke term om in een breed debat te gebruiken, want mensen denken dan dat dat iets met Darwin te maken heeft. Het heeft helemaal niets met Darwin te maken! Het sociaal darwinisme is een onwetenschappelijke toepassing van Darwin’s fantastische evolutieleer op het sociaal samenleven van mensen. De permanente strijd zou the fittest, de sterksten, laten boven komen. Deze hebben dan het recht om macht uit te oefenen. In het geval van nazi-Duitsland wordt dat dan ook nog eens heel sterk gekoppeld aan biologisch racisme: de Ariërs, de Duitsers zijn de besten."
"De permanente strijd zou the fittest, de sterksten, laten boven komen"
Gevraagd wat het verschil is tussen fascisme als beweging en fascisme als regering, schetst professor De Wever het als een geval van 'erop of eronder'. Staat de democratie in een gegeven land sterk, dan delft de fascistische beweging het onderspit.
"De Action Française in Frankrijk bijvoorbeeld, met Charles Maurras, was echt wel een massabeweging maar deze is nooit aan de macht kunnen komen. Hier in onze eigen Belgische context, bij de Vlaamse militanten, heb je ook een fase waar geweld voor een stuk terug insluipt. Maar de VMO (Vlaamse Militante Orde, een extreemrechtse propaganda- en actiegroep in Vlaanderen van 1950 tot 1983, red.) wordt dan onmiddellijk veroordeeld." Daartegenover staan de zwakke tussenoorloogse democratieën van Duitsland, Oostenrijk en Italië, die het fascisme zonder veel moeite kon binnendringen, verpulveren en herscheppen.
Een zwakke democratie als voedingsbodem van fascistische regimes dus. Togliatti, een van de eerste verzetstrijders en leider van de Italiaanse Communistische Partij, en historici zoals de Belgisch-Canadese UGent-alumnus Jacques Pauwels leggen de klemtoon anderzijds op de steun en coördinatie van de grootindustrie als bepalende factor. Nadat Hitlers Bierkellerputsch in 1923 mislukte, ging hij te rade bij zijn vriend, de mijnbouwgigant Fritz Thyssen. Deze adviseerde hem met twee tongen te spreken: in de straat won hij de steun van de gewone man door met franke taal uit te varen tegen luie bureaucraten en roofzuchtige joden, die beiden zouden profiteren van de noeste arbeid van de Duitser; binnenskamers beloofde hij aan industriëlen, bankiers en andere elites de arbeidersorganisaties uit de weg te ruimen en het volk op zijn hand te krijgen. Zonder hun financiële generositeit was de NSDAP nooit zeevaardig gebleven.
Wie zijn de fascisten van vandaag?
Professor De Wever ziet vooralsnog geen fascisten aan de macht en hij gelooft ook niet in de nakende reïncarnatie van Hitler of Mussolini. Dat neemt niet weg dat er wereldwijd pseudofascistische tendensen actief zijn, maar deze proberen formeel de democratie nog niet te ondermijnen. "Wat je wel hebt, en dat is een nieuw debat, is wat men de ‘illiberale democratie’ noemt, waarbij de democratie zuiver gezien wordt als een soort technocratisch gegeven, terwijl men de democratie als waardesysteem niet meer herkent. Vanmorgen nog op de radio: Forza Ninove is de grootste partij, dus moet deze de burgemeester leveren. Dat is een lezing van de democratie die zuiver technocratisch is. De democratie ontstaat bij consensus. Dan kom je meteen al bij een soort waardensysteem waarin het overleg centraal staat bij het sluiten van commissies. Niet de meerderheid versus minderheid, neen, men moet rekening houden met minderheden. Een belangrijke verworvenheid van de democratie is bijvoorbeeld respect voor mensen."
Dit wegzetten als 'Gutmensch-praat' is gevaarlijk, maar daarom niet meteen fascistisch. Zolang er tenminste formeel nog vastgehouden wordt aan de democratie zitten we safe. Daarbij is geweld een noodzakelijk fascistisch kenmerk, wat momenteel taboe blijft. Schild & Vrienden, zo merkt De Wever op, komen hier meer als 'salonfascisten' naar voren. Het delegitimeren van vakbonden, de palingenetische mythologie, het vijandbeeld jegens de vreemde indringer - al deze aspecten zijn weliswaar aanwezig, maar het risico dat ze nog steeds een gevaar vormen wil hij echter niet overdrijven.
"Een democratie die veerkrachtig, levend, gerespecteerd en humaan is, vormt de sterkste dam die we ons tegen fascisme kunnen wensen."
De Wever is eerder bezorgd over buitenlandse illiberale bewegingen. "In Hongarije kan je gewoon opgepakt worden als je dakloos bent. Je krijgt ook geweld tegen transmigranten. Ik ben zeker en vast niet onachtzaam voor dit soort van ontwikkelingen die, denk ik, verontrustend zijn, en waartegen een belangrijke tegenstem moet ontstaan. Ik hoop dat de Europese Unie die tegenstem kan bieden. De EU heeft de invulling, de 'software' van de democratie. De EU is namelijk de hoeder van de waardevolle mensenrechten. Alle lidstaten moeten deze in principe eerbiedigen. Een democratie die veerkrachtig, levend, gerespecteerd en humaan is, vormt de sterkste dam die we ons tegen fascisme kunnen wensen."
Reactie toevoegen