Waar Descartes de ziel beschouwde als heer van het fysieke lichaam, leidt de hedendaagse wetenschap ons naar een onthutsende gedachte: de vrije wil bestaat niet.
Mensen: waterdruppeltjes. Ik hield ervan om in de auto naar hen te staren. Met de wind in de rug reisden ze verder, ontmoetten ze elkaar, gingen ze door tot hun eigen massa hen afremde en ze het idee van een eindpunt opgaven. Tenzij dit hun eindbestemming was. Waarschijnlijk was het zo gepland, en al beseften zij niet dat ze daar rust zouden vinden, toch lag hun toekomst daar vast. Misschien zijn wij, mensen, eveneens simpele objecten, onderworpen aan wetten die buiten onszelf liggen.
"Misschien zijn mensen ook gewoon simpele objecten"
Libets experiment
De eerste omwenteling werd teweeggebracht door het wereldbefaamde experiment van Libet. De opzet was simpel: proefpersonen mochten hun pols buigen wanneer zij dat maar wilden en moesten aanduiden op welke tijdstippen dat precies was. Tegelijkertijd werden elektro-encefalografische metingen, van elektroden die de breinactiviteit weergeven, gedaan. Wat Libet ondervond, is dat een oplopende hersenactiviteit ongeveer 200 milliseconden voorafging aan de tijdstippen die de participanten hadden aangeduid. Dit zou dus betekenen dat impulsen, die tot ‘vrijwillige’ handelingen leiden, eigenlijk het product zijn van voorafgaande neurale, en per definitie deterministische, vuurpatronen.
"Impulsen zijn het producte van voorafgaande vuurpatronen"
Libet beweerde niet dat zijn experiment het bestaan van de vrije wil ontkrachtte. Hij was daarentegen overtuigd van een ‘veto-principe’ waarbij men weliswaar bepaalde acties niet zelf zou kunnen initiëren, maar andere handelingen wel afgeremd zouden kunnen worden.
Jammer genoeg is dit idee nooit ondersteund. Tevens blijkt de toekomst nog meer voorspelbaars voor ons in pacht te hebben. Zo kon Dylan Hayns in 2006 aan de hand van een MRI-scanner tien seconden voordat de participanten een keuze maakten, al voorspellen wat zij zouden kiezen.
Who cares?
Wat doen wetenschappelijke uitspraken over vrijheid er toe? Mensbeelden, de geschiedenis en wetenschappen zijn eraan gebonden, maar dat geldt ook voor concrete beslissingsmaatregelen. Ons huidige rechtssysteem is immers gebaseerd op de veronderstelling dat je enkel verantwoordelijk bent voor daden die je vrijwillig hebt gesteld. Zo zijn er enkele casussen bekend waarbij de dader werd vrijgesproken wegens onvrijwillig handelen. Op 23 mei 1987 vermoordde Kenneth Parks zijn schoonouders terwijl hij slaapwandelde, en werd hij onschuldig verklaard. In 2000 werd een eerder gezonde man gearresteerd wegens pedofiele neigingen. Toen hij met barstende hoofdpijn naar het ziekenhuis werd verwezen, bleek zich een tumor rond zijn frontale hersenkwab te hebben ontwikkeld. Na een chirurgische ingreep bleken al zijn onaangepaste seksuele impulsen te zijn verdwenen. Hierop besloot de rechter zijn straftijd in te perken. Is een mens zonder vrije wil überhaupt vatbaar voor rechtspraak?
"Is een mens zonder vrije wil vatbaar voor rechtspraak?"
Wat vaststaat, is het volgende: de wetenschap zal er nooit helemaal aan uit zijn. Wellicht zal de uitkomst in de richting van determinisme leunen. Anders zou zij haar voorspelbare en utilitaire kern dreigen te verliezen. Ze zal het echter nooit zeker weten. Je kan bijkomend bewijs verzamelen, maar uiteindelijk zal je altijd een aantal assumpties maken die fout kunnen zijn. Om Libets experiment als voorbeeld te nemen: wat vertelt ons dat de proefpersonen écht meenden wat zij rapporteerden?
Geloof het (of niet)
Misschien ligt de essentie van de zaak niet in de waarheid, maar in de consequenties van geloof. Enkele studies tonen bijvoorbeeld aan dat indien je niet in vrije wil gelooft, je meer geneigd bent om immoreel gedrag zoals spieken te stellen.
Daniel Dennett schetst het volgende gedachtenexperiment: stel, je wordt geopereerd voor compulsief gedrag en je krijgt ergens in je hersenen een elektrode ingeplant. Dit is nu trouwens al mogelijk. De chirurg maakt je wakker, waarop hij je het volgende vertelt: 'Vanaf nu controleren wij al je acties. We hebben in het labo een algoritme ontwikkeld waarbij wij je gedrag veroorzaken. Je kan denken dat je iets zelf hebt gedaan, maar sta me toe al te verklappen dat dat slechts een illusie is'. Je loopt naar buiten, wellicht met gemengde gevoelens. Later word je krankzinnig en geraak je in een lastig parket met de autoriteiten. 'Maar meneer de rechter,' smeek je tijdens de rechtspraak, 'ik heb het niet gedaan. Die wetenschappers hebben mij in hun greep!'. Dan komt de chirurg erbij en zegt dat het allemaal maar een grapje was. Heeft de chirurg hier geen onherstelbare fout begaan?
"Wat is het meest angstwekkend: een deterministische of een chaotische wereld?"
Misschien zou men beter geloven in een vrije wil zonder vaste argumenten. Ook dat heeft echter twee zijden, want wat is er het meest angstwekkend: in een deterministische wereld leven waar men de dag van morgen zou kunnen voorspellen of in een chaotische wereld leven waar ieder gewoon zijn gang zou kunnen gaan?
Reactie toevoegen