Trumpstemmers: op zoek naar de mechanismen van het waarom

Vanop de sofa komen we vanzelf bij emoties terecht. Maar welke emoties zijn volgens Roets bepalend geweest om voor Donald Trump te stemmen? “Meestal angst en dreiging. Als alles goed gaat, is het niet zo moeilijk om open en progressief naar de wereld te kijken. Maar als mensen veel economische of politieke dreiging ervaren dan verkiezen ze een meer autocratische en gesloten maatschappij. Ik zou dat niet wanhopig noemen, je moet er rekening mee houden dat de behoeftes van mensen niet allemaal gelijk zijn. Niet iedereen denkt hetzelfde in een democratie. De VS is daar een mooi voorbeeld van: voor een jonge, hoogopgeleide persoon in Silicon Valley of in de metropolen aan de Oostkust is openheid, globalisatie en innovatie zonder het juk van tradities aantrekkelijk. Maar voor een oudere, laagopgeleide in de Rust Belt 'het vroegere industriële epicenter van de VS, red.), of in rurale gebieden wordt het leven slechter. Althans, zo voelen ze het toch aan. Ze profiteren niet van de vooruitgang, omdat ze niet in hetzelfde tempo mee-evolueren als de rest van de maatschappij. Dan is het niet onbegrijpelijk dat ze voor personen als Trump stemmen, die beloven alles beter te maken.”

Relatieve deprivatie

Roets nuanceert de reële situatie van de so-called deplorables. "Het is zelfs niet belangrijk dat ze het effectief minder goed hebben dan vroeger, wel hoe ze het aanvoelen. Relatieve deprivatie speelt een belangrijke rol. Het gevoel benadeeld te zijn ten opzichte van anderen is belangrijker dan de feitelijke situatie. De mensen maken zich zorgen over hun toekomst en het is niet absurd dat die voor lager opgeleiden er minder rooskleurig uitziet door globalisering en automatisering. Wie vroeger een stabiele job had in een fabriek beseft dat er een grote kans is dat die job er morgen niet meer zal zijn. Comfortabel leven en een gezin onderhouden met één loon zoals dat vroeger kon, is nu onmogelijk. Bij zo'n onzeker toekomstperspectief komt al snel een conservatieve reflex kijken, zeker als een autocratisch leider Trump opstaat en een gevoel van dreiging cultiveert. Hij presenteert zich als een groot leider en wijst een zondebok aan: de immigranten en de linkse elite. Het is heel verleidelijk om op zo’n figuur te stemmen. Niet enkel in de VS, maar in vele landen is de samenleving er niet echt opener op geworden. Na de brexit en de groei van partijen zoals het Front National in Frankrijk kunnen we er niet meer omheen: ook Europa is vatbaar voor gelijkaardige processen."

"Ook Europa is vatbaar voor gelijkaardige processen" 

Post-truth 

Mechanismen die uiteraard ook door de media uitvergroot worden. Roets vindt dat de media in de VS zich nog nooit met zoveel eensgezindheid tegen een presidentskandidaat hebben uitgesproken als tijdens de afgelopen verkiezingen. "Veel media die nog nooit een kandidaat hadden gesteund, verlieten nu hun neutraliteit", stelt hij. "Zelfs Fox News, dat normaal gezien conservatief republikeins is, koos nu niet ten volle voor Trump." Roets gebruikt daarvoor het beeld van een echokamer: "Mensen gaan effectief op zoek naar media die hun eigen ideeën beamen. Dat mechanisme heeft Trump ook slim uitgebuit. De linkse elite was tegen hem, en had geen voeling met de gewone man. Sociale media hebben dat effect enkel nog maar uitvergroot", vertelt Roets. "En sociale media zijn vaak heel polariserend. Je kunt er de grootste linkse of rechtse onzin lezen, ongehinderd door enige zin voor nuance of zelfs waarheidsgetrouwheid. Oxford Dictionaries heeft net de term 'post-truth' uitgeroepen tot woord van het jaar. De term betekent zoveel als omstandigheden waarin objectieve feiten minder invloed uitoefenen op de publieke opinie dan emoties en persoonlijke overtuigingen. Dat vat de politieke en maatschappelijke tijdsgeest mooi samen, denk ik." 

"Mensen gaan effectief op zoek naar media die hun eigen ideeën beamen"

Of Roets een verklaring heeft voor de minderheden die op Trump stemden? "Veel hing natuurlijk af van het alternatief. Als er nu één persoon de liberale politieke elite belichaamde, dan was het wel Hillary Clinton. Je moet er ook rekening mee houden dat maar de helft van de bevolking een stem uitbracht. Misschien zijn veel van de mensen die vroeger nooit in het stemhokje kwamen, nu toch gaan stemmen, maar dan zeker niet voor de elite." Voor wat de minderheden betreft, wil Roets benadrukken dat bijvoorbeeld de Hispanics niet alleen Mexicanen zijn, maar ook Cubanen die juist het linkse Cuba ontvluchtten en erg rechtse hardliner zijn. "Volgens mij denken wij te veel dat enkel de etnische minderheden zich onderdrukt voelen in de VS. Maar de Afro-Amerikanen hadden acht jaar lang een zwarte president, iemand naar wie ze konden opkijken. Die blanke, werkende klasse niet, en zij voelden zich niet vertegenwoordigd. Met Bernie Sanders was het misschien wel anders geweest, maar dat is pure hypothese. De oplossingen waren anders en de retoriek was verschillend, maar Sanders teerde voor een stuk op dezelfde onvrede, namelijk dat de elite niet meer omkeek naar de kleine man. Daarnaast speelt partij-affirmatie natuurlijk ook een belangrijke rol. Veel mensen stemmen sowieso Republikeins, ongeacht de kandidaat", besluit hij. 

Interpersoonlijk contact

Om een verzoening te bewerkstelligen, is interpersoonlijk contact met elkaar heel belangrijk. "Je kunt misschien vinden dat Trump-stemmers 'racistische idioten' zijn, maar die ingesteldheid helpt niets. Het is belangrijk om te luisteren naar de verzuchtingen van mensen." Clintons retoriek over ‘deplorables’ vermijdt natuurlijk iedere mogelijkheid tot communicatie. Wat we na de Brexit en de Amerikaanse verkiezingen weten, is dat er een massa mensen zijn die geen gehoor vinden. Wanneer die in de mogelijkheid zijn om hun stem te laten horen, kunnen ze onverwacht en stevig uit de hoek komen. Veel mensen tonen een enorm onbegrip tegenover Trump-stemmers, maar voor veel blanke mensen is het heel moeilijk om te snappen wat racisme is. De enige manier om de onenigheid in de Verenigde Staten op te lossen is door mensen samen te brengen, niet door strijd te voeren onderling.

Of de professor tips heeft voor de media? "Focus niet op het doembeeld. We moeten op zoek naar de oorzaken en mechanismen van het waarom. Het is een teken dat er iets groters aan de hand is. Zeggen dat het bij ons niet kan gebeuren omdat er genoeg tegenwind is, is gevaarlijk en kortzichtig. De sociale psychologie heeft als wetenschap een enorme boost gekregen na de Tweede Wereldoorlog, net omdat men verder wou kijken naar de toen populaire, simplistische verklaringen zoals 'alle Duitsers zjin racistische onmensen'. De beruchte experimenten van Stanley Milgram toonden dat het gedrag van mensen afhankelijk is van situatie en context. Iedereen is vatbaar voor extreme handeling, in welbepaalde omstandigheden. Het is belangrijk om te erkennen dat de omstandigheden niet voor iedereen ideaal zijn en dat er in een globaliserende wereld bepaalde groepen sterker getroffen worden. Het is belangrijk om te kijken naar welke groepen zich benadeeld voelen, los van het feit of deze mensen daadwerkelijk benadeeld zijn."

"Zeggen dat het bij ons niet zo'n vaart zal lopen, is gevaarlijk en kortzichtig" 

Met de nadruk op 'again'

"Bovendien neemt ongelijkheid in de wereld af tussen landen, maar ze neemt toe binnen andere landen, omdat globalisering en arm en rijk minder door landsgrenzen wordt bepaald. Daardoor gaan in landen zoals de VS sommige groepen er inderdaad relatief op achteruit - en hun aantal groeit. Het protectionisme dat Trump aanhaalt speelt daar ook op in. 'Mochten we alle jobs bij ons houden en de deur sluiten voor anderen, dan kunnen we net zoals in de goede ouwe tijd de welvaart binnen ons land houden', is de denkwijze. In de slogan 'Make America Great Again' Staat niet voor niets het woord 'Again'. Dat woord verwijst naar een verleden waarin alles beter was. Trump biedt eenvoudige recepten om terug naar die glorietijd van weleer te keren. De realiteit is natuurlijk veel complexer, maar het is blijkbaar toch een aantrekkelijke boodschap voor velen." 

"Wanneer mensen zich bedreigd voelen, plooien ze terug op zichzelf. Het zal een grote uitdaging worden om weer een alternatief te bieden dat die dreiging en onzekerheid wegneemt, zonder dat we daarvoor een uiterst bedenkelijke figuur zoals Donald Trump nodig hebben", besluit professor Roets in vrede.