Dekolonisatie: het probleem van ironisch racisme

Aalst Carnaval ligt nog vers in het geheugen en zelfs de zwartepietenkwestie kan nog veel emoties opwekken. 'We can dance' organiseerde een festival met als thema 'jungle', en voorbije week dook een foto op met Chinese karikaturen en een link met het coronavirus. Dat moet allemaal kunnen, wordt vaak gezegd. Experts denken er toch anders over.

De gevolgen van stereotype beeldvorming

Professor Inge Brinkman geeft het vak 'Afrika: Actualiteit, discours en beeldvorming' aan de studierichting Afrikaanse talen en culturen en voert daar onderzoek. Wat is de problematiek in de link tussen Afrika, wild life en primitieve stammen?  "Dat verkleedfeestjes leuk zijn, ervaart iedereen. Een ludiek thema is dat nog veel meer. Een mengelmoes van leeuwen, olifanten en ironie kan dan ook tot de verbeelding spreken. Juist omdat het allemaal vrolijk en speels bedoeld is, met een vleugje ironie, is het erg moeilijk om kritiek te uiten." Maar Brinkman vraagt zich af voor wie de grap bedoeld is. "Afrikaanse landen kennen al jarenlang een achterstelling. Miljoenen Afrikanen werden als slaaf verscheept, Afrikaanse landen werden soms meer dan honderd jaar gekoloniseerd en Zuid-Afrika kent nog steeds een trauma van de apartheid."

Wat heeft dit te maken met ironische feestjes?

Brinkman hamert op een bewustzijn over gevolgen die allerlei discoursen teweeg kunnen brengen, ook al zijn ze humoristisch bedoeld. "Deze machtsongelijkheid werd gerechtvaardigd en in stand gehouden door een eenvormig en gereduceerd beeld van Afrika en Afrikanen. Dat algemene beeld bestond uit een aantal tegenstrijdige stereotypen, die samen de Afrikaanse inferioriteit en de westerse superioriteit moesten benadrukken. Afrika was het donkere continent van primitieve, irrationele barbaren, maar tegelijk werd het voorgesteld als een aantrekkelijke, paradijselijke Tuin van Eden waar 'kinderlijke, achterlijke mensen dansend en lachend in harmonie met de natuur leefden'. Het was zeker Anders: in Afrika woont de Ander, niet Wij."

"Bovendien gaat die geschiedenis in allerlei vormen nog altijd verder. In de mondiale wereldorde, waarbij de besluitvorming in de politiek en de winsten in de economie voor een groot deel ten goede komen aan het globale Noorden" - Inge Brinkman

"Die lange geschiedenis heeft nog altijd gevolgen: er is niet voor niets een enorm debat over dekolonisatie in België. Bovendien gaat die geschiedenis in allerlei vormen nog altijd verder. In de mondiale wereldorde, waarbij de besluitvorming in de politiek en de winsten in de economie voor een groot deel ten goede komen aan het globale Noorden in de sociaal-culturele ervaringen van vandaag. Dat gaat over racisme en discriminatie bij het zoeken naar werk, school en woonst. Dat gaat over oerwoudgeluiden in de voetbaltribunes, "handjes kappen, de Congo is van ons" op de festivalweide en Afrikanen die worden ingehuurd als 'vermaak' om al dansend 'wereld'-festivals op te leuken."

"Zo bedoelen we het niet"

Brinkman wijst erop dat het niet de bedoeling is om moedwil toe te schrijven aan mogelijke bedenkers van zo'n evenementen. Organisatoren vallen dan ook soms uit de lucht als hier kritiek op komt. 'Zo had niemand dit bedoeld', luidt het dan. "Waarschijnlijk hebben zo’n organisatoren niets kwaads in de zin en misschien zijn ze zich zelfs van geen kwaad bewust. Dat is niet het punt, want het is niet alleen de bedoeling die telt. Het is ook de vraag of je een geschiedenis onderschrijft, of je naar een wezenlijk alternatief zoekt. Door die ongelijke geschiedenis tussen Europa en Afrika heeft het een betekenis als een Vlaming zich verkleedt als 'een Afrikaan'."

Het doel is dan ook om dit soort feestjes zoveel mogelijk te voorkomen. De organisator kan gewezen worden op de problematiek die hiermee gepaard gaat, in de hoop dat deze afstand doet van het concept. Onwetendheid, zonder slechte intenties, kan door een allesomvattende uitleg verholpen worden, zoals hierboven staat. Toch twijfelen sommige mensen over het feit dat racisme een gevolg van onwetendheid is.

"Deze kennisproductie wordt, net zoals de exploitatie, tot op vandaag verdergezet"

In een artikel in De wereld morgen is te lezen hoe Thomas Decreus argumenteert dat racisme net een heel actieve vorm van kennisproductie is. "Deze kennisproductie wordt, net zoals de exploitatie, tot op vandaag verdergezet. Misschien zelfs meer dan ooit. Probeer gewoon maar eens het aantal publicaties te tellen dat het afgelopen jaar verscheen over 'moslims', 'nieuwkomers', 'vluchtelingen' of 'multiculturaliteit' – allemaal begrippen die codewoorden zijn voor mensen van kleur. Het gebruik van die categorieën is op zichzelf al een vorm van hiërarchisering en de wetenschappelijke studies, opiniestukken reportages, documentaires, interviews, analyses en onderzoeken die aan een enorm tempo verschijnen dragen daar enkel toe bij."

Spijt is wat de geit schijt

Ook Koenraad Bogaert, professor Conflict in het Globale Zuiden wijst op de gevaren van het loslaten van een conflict na een verontschuldiging. "Ik wil ook benadrukken dat dit soort evenementen geen gevolg zijn van onwetendheid. Het is het resultaat van een bepaalde vorm van kennisproductie die erop gericht is om bepaalde machtsrelaties te bestendigen en te reproduceren. Ik ga akkoord dat er misschien geen doelbewuste strategie achter zit om racisme te verspreiden. Maar ik geloof niet dat organisatoren zich nooit van kwaad bewust zijn. De beeldvorming toont minstens een impliciet superioriteitsgevoel aan en dat is allerminst onschuldig. We moeten erkennen dat dit soort zaken bedekken met de mantel der liefde de antiracistische strijd geen stap vooruit helpt. Integendeel, het kan zelfs schadelijk zijn voor die strijd."