Kunst en eenzaamheid: toxic relationship?

Wat kan kunst voor eenhoorns doen?

Kunst is geen antidepressivum en kan menselijk gezelschap niet vervangen. Maar wat kunst wél kan, volgens Abe Geldhof, professor in de psychoanalyse, is eenzaamheid affirmeren. Volgens hem verdoezelt de mens zijn fundamentele eenzaamheid, terwijl kunst die geborgen eenzaamheid net kan bevestigen. En dan gaat het over de eenzaamheid die veel mensen wel kennen: het knagende gevoel dat je niet past in de groep. Een paard in een weide vol schapen. Zoals Jotie ‘t Hooft, onze Vlaamse poète maudit, het getormenteerd verwoordt: "Here, zonder naam en zonder gezicht //Zie vanuit den hoge //Op uw droeve eenhoorn neer //Die danig hunkert naar uw licht." Als eenhoorn door het leven gaan, en niet passen in de algemene vakjes, ook dat is eenzaamheid.

Een ideale oplossing om eenzaamheid te verliezen, is kunst alvast niet. “Kunst vermijdt eenzaamheid niet, maar zet dat bijna centraal”, poneert professor Geldhof. “En probeert de aandacht erop te vestigen, omdat het er is en omdat ieder mens er iets mee moet mee zien uit te vinden. Ik denk dat in die zin creatieve therapie, een kunstbezoek, kunst leren kennen, bijna hetzelfde effect kan hebben als een psychoanalyse, omdat het in eerste instantie gaat om de confrontatie met iets van de eenzaamheid." Het is dan ook geen toeval dat er in psychiatrische instellingen, naast psychiaters en verpleegkundigen ook vaak creatieve therapeuten rondlopen, en dat er niet enkel praten en/of pillen wordt voorgeschreven, maar ook kunstzinnige activiteiten.

Toujours l’art, tout le temps

Eenzaamheid vind je als thema terug doorheen heel de kunstgeschiedenis, net omdat eenzaamheid zo fundamenteel is. Het is een baksteen in het huis van de mens. Veel artiesten vertalen die fundamentele, persoonlijke eenzaamheid in alle mogelijke schakeringen van kunstuitingen, en velen zijn dan ook doordrongen door die eenzaamheid. Onder andere in de Romantiek sijpelt dat gevoel, die weltschmerz, een latente droefheid die je intens terugvindt in het beeld dat menig mensen zouden associëren met eenzaamheid in de kunst: je raadt het al.

Kunst vermijdt eenzaamheid niet, maar zet dat bijna centraal

Der Wanderer über dem Nebelmeer van Caspar David Friedrich, een werk dat zou kunnen fungeren als tastbaar gemaakte vervreemding. Het is dan ook geen toeval dat het Friedrich was die zich liet ontvallen dat 'de enige wet voor de kunstenaar zijn eigen gevoelens zijn'. Maar recenter werk weerspiegelt evenwel isolatie: uit het werk van David Nebreda, een Spaanse fotograaf, schijnt een akelige uniekheid, een irrationaliteit die zelfs op fotopapier niet te vatten is. Schizofrenie beheerst zijn leven, helemaal functioneren zoals de rest van de maatschappij is in zijn geval niet mogelijk; uit die isolatie vertrekt zijn oeuvre, een vertaling van die wanen die enkel hem toebehoren.

Eenzaamheid kan het creatieproces dus stimuleren. Vanuit dat idee zijn er dan ook kunstenaars die zich bewust isoleren, om daaruit creativiteit te ontspruiten. Professor Geldhof haalt een zin van een kunstenaar aan, die schetst hoe 'hij zijn lijden echt nodig heeft ' en als het ware met een uitgedroogde bron zit zonder die, kunstzinnig gekoesterde, eenzaamheid. 

Nuance, nuance, nuance

Moet je dan lijden om kunst te creëren? Op het ingangsexamen van het KASK is dat althans geen vereiste, en volgens professor Geldhof kun je wel stellen dat kunstenaars over een bepaalde gevoeligheid beschikken, maar zich niet per definitie wentelen in donkere gedachten. Niet alle kunst dompelt in de zwarte randjes van de mens; denk maar aan Jeff Koons die de ballonenhond uit je jeugd verhief tot extreem kostbare (met de nadruk op kost) kunst. De Mona Lisa lacht, aan gezelschap geen gebrek bij Bruegel en onze Europese hymne, die je vast en zeker luidkeels kan meezingen, heet niet voor niets Ode an die Freude.

Toch mag men de nood aan nuance niet uit het oog verliezen. Nuance bij de negatieve kant van eenzaamheid: isolatie kan, volgens professor Geldhof, in sommige gevallen ook 'een beginnende oplossing' zijn. Je loskoppelen uit een toxische vriendengroep, daar moet je (even) alleen voor zijn.

Isolatie kan in sommige gevallen ook een beginnende oplossing zijn

Nuance bij wat kunst 'betekent'; het reconstrueren van het denkproces van een kunstenaar grenst aan het onmogelijke. Wat de kunstenaar bedoelde, weet enkel de kunstenaar. En gelukkig maar, want die nuance, dat spel van licht en donker, een pigmentje meer, een urinoir minder: dat is ook een fundamenteel deel van kunst.