Een kalifaat, onthoofdingen en slavernij. Keert het Midden-Oosten terug naar de middeleeuwen? Islamoloog en professor aan de UGent Gino Schallenbergh plaatst de ideologie van Daesh in historisch en theologisch perspectief.
Waar kunnen we IS ideologisch plaatsen binnen de islam?
“IS hangt een radicale vorm van het soennisme aan. Ze verwerpen niet alleen andere stromingen binnen de islam, maar keren zich ook tegen soennieten die zich niet aan hun gezag onderwerpen. En daarmee zijn ze nog radicaler dan Al Qaeda. Zij probeerden nooit hun wil op te leggen aan andere soennieten, en dreven ook nooit de conflicten met de sjiieten op de spits. Dat doet Daesh wel, heel expliciet.”
Valt IS te vergelijken met andere ‘extremistische’ stromingen, zoals het salafisme of het wahhabisme?
“Er zijn natuurlijk raakpunten tussen die stromingen en de ideologie van IS, in die zin dat ze allen terug willen naar de oorspronkelijke zuiverheid van de islam, zoals zij die zien. Ze willen af van wat ze ‘innoveringen’ noemen, elementen die in de loop der eeuwen in de godsdienst zijn aangebracht, zoals het soefisme of grafbezoeken. Het doel is een terugkeer naar het islamitische samenlevingsmodel van de absolute beginperiode, ten tijde van en net na de dood van de profeet Mohammed. De ideologie van IS wordt daarom als jihadi-salafisme gecatalogeerd, want veel salafisten houden zich bewust ver weg van politiek. Wat zowel die laatste, quietistische salafisten als de wahhabieten afwijzen, is het geweld dat IS gebruikt en de verkettering — takfir in het Arabisch — van andere moslims. Volgens IS zijn zowel de salafisten als de wahhabieten trouwens zelf ongelovigen. En zeker de wahhabieten — die gelieerd zijn met de Saudische monarchie — aanzien ze als bondgenoten van het Westen.”
Hoe kan IS terugkeren naar de situatie in de zevende eeuw, als ze bijvoorbeeld modern wapentuig gebruiken?
“Dat is natuurlijk een ideologische gespletenheid in Daesh. IS is eigenlijk een heel moderne groep. In de veroverde gebieden zetten ze een moderne administratie op poten, die de burgers sociale voorzieningen aanbiedt om hen te overtuigen zich achter IS te scharen. Hun propaganda is efficiënt, goed georganiseerd en professioneel — de beelden die ze wereld insturen zijn van hoge kwaliteit. Ze hebben trouwens ook een eigen ministerie voor media. Hun gebruik van wreedheid is onder meer geïnspireerd op ‘Het Bestuur van de Brutaliteit’, een boek over het verkrijgen en behouden van macht waar nog maar weinig islamitische doctrine in staat. Hun ideologie mag dan middeleeuws overkomen, maar dat is ze niet, de manier waarop ze georganiseerd zijn is heel gestroomlijnd en modern.”
Hun wreedheid – denk aan het gebruik van onthoofding – is dus niet religieus geïnspireerd?
"Dat extreem geweld is puur bedoeld om schrik aan te jagen"
“Dat extreem geweld is puur bedoeld om schrik aan te jagen. Dat zeggen ze ook zelf. En strategisch werkt het: hun opmars wordt altijd voorafgegaan door vluchtelingenstromen die door hun tegenstander moeten worden opgevangen. Vergelijk het met de strategie van Dzjengis Khan, die ook chaos creëerde in de gebieden die hij op het punt stond te veroveren. Daarom zijn ze er ook heel open over: ze zijn niet zoals de nazi’s die hun wreedheden vooral niet wereldkundig probeerden te maken.”
Dus een dergelijk gebruik van geweld heeft weinig met de islam te maken?
“Ze verwijzen natuurlijk naar de manier waarop de profeet en de eerste kaliefen met hun tegenstanders omgingen. Het islamitisch recht laat ook toe niet-islamitische tegenstanders te achtervolgen en te doden. Maar omdat IS moslims die hun gezag niet erkennen óók als geloofsafvalligen aanziet, krijg je natuurlijk een heel extremistische interpretatie van de islamitische doctrine.”
Welke rol speelt het kalifaat in de islam?
“Volgens de traditionele soennitische interpretatie is de kalief een wereldlijk, seculier heerser, die instaat voor het behoud van de integriteit van de islamitische staat en de toepassing van het islamitisch recht. Hij staat niet boven de wet en is ook niet vrij van zonden. Het bepalen van de islamitische doctrine laat hij over aan de oelama, de schriftgeleerden.”
Moeten moslims al-Baghdadi dan als hun nieuwe kalief gehoorzamen?
“Volgens IS verkeert de moslimwereld sinds het einde van het kalifaat in 1924 in een staat van chaos. Het is dus in het belang van alle moslims om de strijdende kalief – of de jihadi-leider, zoals ze hem noemen – bij te staan zodat de eenheid en de stabiliteit van de moslimwereld hersteld kan worden. Daartegenover stellen vele moslimgeleerden dat het kalifaat van al-Baghdadi geen legale basis heeft, omdat het niet tot stand is gekomen door de consensus van gelovigen en rechtsgeleerden, zoals benodigd. Volgens hen kunnen moslims dus niet gedwongen worden het kalifaat van IS te gehoorzamen. Ze merkten ook op dat een kalief niet onzichtbaar en dus onbereikbaar mag zijn volgens de islamitische leer, want zo zou je om het even wie kunnen gehoorzamen. Als reactie daarop is al-Baghdadi nu al enkele keren in het openbaar verschenen. IS heeft trouwens in het begin niet van zijn bondgenoten verwacht dat ze al-Baghdadi als kalief erkenden, maar nu ze sterker worden dwingen ze de met hen verbonden stammen trouw af. Er is één stam die dat heeft geweigerd, waarop IS een massaslachting onder hen heeft aangericht.”
Is het bekend waar IS zijn religieuze argumentatie vandaan haalt?
“Er hebben zich een aantal imams en schriftgeleerden bij de groep aangesloten, maar dat waren geen grote namen binnen de islam en dat zijn ze nog steeds niet geworden. Zij houden er zich vooral mee bezig hoe de ideologie naar buiten te brengen. Zo hebben ze termen uit de beginperiode bovengehaald om provincies te omschrijven — een wilaya, die geleid wordt door een amir—, maar in feite gaat het gewoon om religieuze termen die een moderne realiteit omschrijven. Ze hebben ook een strenge religieuze politie – de hizba – ingesteld die erop toeziet dat het islamitisch recht niet overtreden wordt.”
Hoe vatbaar zijn sommige groepen binnen de islam voor de ideologie van IS?
“Bij radicalere groeperingen vindt IS soms een draagvlak. Niet alleen in het Midden-Oosten en Afrika, maar zeker in Zuidoost-Azië, onder meer in Indonesië en Maleisië, zijn er genoeg radicale moslims waar IS vat op kan krijgen. Van een Arabisch-etnische component is dus geen sprake. De idee van de universaliteit van de islam en de samenhorigheid onder moslimbroeders wordt in hun propaganda ook zeer sterk uitgespeeld. Daarmee staan ze in feite niet in lijn met de eerste staten in de moslimgeschiedenis, die juist wel een Arabische identiteit promootten en niet-Arabische bekeerlingen als tweederangsburgers beschouwden. Radicale theologen proberen dit probleem op te lossen door aan de exemplarische tijd van de vier rechtgeleide kaliefen (de eerste vier opvolgers van Mohammed red.) wel een universalistisch discours toe te schrijven, maar waarschijnlijk klopt dit niet.
Het anti-imperialistische discours van IS, dat de moderne grenzen die door Europese koloniale machten werden gelegd aanvecht, is ook een van de aspecten die veel jongere mensen aantrekken. IS verkondigt een afrekening met de koloniale tijd en een begin van een nieuwe wereld. Een project om samen geschiedenis te schrijven, is net wat zoveel jonge strijders fascineert.”
Ligt het probleem van het fundamentalisme ook niet in de fundamenten van de islam?
“Ik geloof dat je de islam op verschillende wijzen kan interpreteren. Als je de Koran leest, kun je daar alles en niets uithalen. Je hebt passages die heel contextgevoelig zijn en steeds historisch geduid moeten worden. Vernieuwers in het islamitisch denken verwijzen daar ook altijd naar. Volgens hen hebben de verzen in veel gevallen slechts een tijdelijke betekenis gehad, waaruit je misschien een morele boodschap kunt halen, maar die je niet letterlijk kan overnemen. Zo argumenteren zij dat slavernij in de periode van profeet bestond, maar dat er in zijn uitspraken duidelijke aanwijzingen zijn dat hij dat geleidelijk probeerde af te schaffen. IS aanvaardt dit uiteraard niet en heeft onlangs beargumenteert dat het als slaaf verkopen van Jezidi’s legaal is onder islamitisch recht. Iemand als de bekende dichter Adunis wil zelfs een radicale breuk tussen religie en politiek. De Arabische lente is volgens hem voor niets geweest als moslims er niet in slagen om anders te denken over de plaats van godsdienst in de samenleving.”
Is er daarvoor een basis te vinden voor in de Koran?
“Wat sommige vernieuwers zeggen, is dat de profeet in zijn eigen leven geen politieke macht wilde en het wereldlijk bestuur overliet aan de stammen. Hij had natuurlijk elementen van het islamitische recht uitgewerkt, maar volgens hen zijn er historische aanwijzingen dat hij eigenlijk het werkelijk bestuur aan anderen overliet, en zichzelf meer zag als profeet dan als staatsman.”
Bent u tevreden over de manier waarop onze media IS aanpakt?
“Vanwege de spectaculaire opgang van IS wordt er zoveel over geschreven, dat het onmogelijk allemaal correct kan zijn. Neem bijvoorbeeld de schaal van de moordpartijen, of het valse bericht dat IS vrouwen tussen 14 en 47 zou verplichten om zich te laten besnijden. Dat zijn natuurlijk dingen die sensatie opwekken en daardoor objectieve berichtgeving kunnen verwarren.”
Dit interview verscheen oorspronkelijk in Schamper 545, op 20 oktober 2014.
Reactie toevoegen